Απόψεις, κρίσεις και συμπληρωματικά στοιχεία στο βιβλίο του Ν. Αμβράζη

Η δημοσίευση της ζωής και του έργου του ιεραποστόλου Φιλοθέου Αθηναϊδη, με βάση το βιβλίο του Αρτινού λογίου Ν. Αμβράζη (1854-1925), δημιούργησε, όπως ήταν φυσικό, πολλές απορίες. Όταν δημοσιεύσαμε στο διαδίκτυο το 2009 τη σχετική ιστορία, ο μακαριστός Α. Χελιώτης, μέλος του ΔΣ του Ιδρύματος Ορθοδόξου Ιεραποστολής Άπω Ανατολής του Οικουμενικού Πατριαρχείου, μας έστειλε ηλεκτρονικό μήνυμα, ζητώντας το βιβλίο του Ν. Αμβράζη, να το μελετήσει προκειμένου να του λυθούν κάποιες απορίες.

Στη συνέχεια σε δεύτερο απαντητικό μήνυμα έγραψε τα εξής: «Σεβαστέ μου π. Δημήτριε, σας ευχαριστώ βαθύτατα για το βιβλίο που μου στείλατε και το οποίο παρέλαβα σήμερα, αλλά και για την όλη φροντίδα σας να το φωτοτυπήσετε, παρά τον φόρτο της πνευματικής εργασίας που έχετε. Είμαι υπόχρεος γι’ αυτό.
Το διάβασα και, όπως μου γράψατε, οι απορίες μου λύθηκαν – τουλάχιστον οι περισσότερες. Βέβαια, ο τρόπος που περιγράφει τα γεγονότα δείχνουν ότι ο χρόνος που έμεινε στο νησί ο π. Φιλόθεος δεν είναι μεγάλος (αναφέρει την ημερομηνία 22 Μαΐου 1875, δηλαδή 10 μήνες μετά την αναχώρησή του από την Κωνσταντινούπολη την 25η Ιουλίου 1874, ως ημέρα ενάρξεως κατηχήσεως των ιθαγενών μαζί με τους διασωθέντες (Γάλλους και Άγγλους), ενώ φαίνεται ότι μετά από λίγο διάστημα ναυάγησε και ο Επίσκοπος Ηλιουπόλεως. Και μετά από λίγο έφυγαν.
Από την άλλη μεριά, επανειλημμένως αναφέρει ότι «πολλά είχον παρέλθει έτη…» (σελίδες 184, 191). Και στο τέλος αναφέρει «τί ωφελεί αν επλούτισα …» (σελίδα 213), που σημαίνει ότι το 1901 είχε ήδη πολλά χρόνια στη Μελβούρνη, για να μπορέσει να πλουτίσει.
Όπως όμως και να έχει το πράγμα, η προσπάθεια του Φιλοθέου Αθηναϊδη είναι όχι μόνο ανεπανάληπτη και αξιοθαύμαστη, αλλά δείχνει πραγματική πίστη και αφοσίωση στην αποστολή του για την «μαθητεία των εθνών».
Εκείνο που εξακολουθεί να με μπερδεύει είναι ο Επίσκοπος Ηλιουπόλεως Αθανάσιος Ταττίδης. [Αρχικά νόμισα ότι επρόκειτο για τον Μητροπολίτη Ηλιουπόλεως του Πατριαρχείου Αλεξανδρείας, το οποίο έστελνε κληρικούς στην Ινδία πριν από το Οικουμενικό Πατριαρχείο]. Στα τέλη του 19ου αιώνα πράγματι η Επισκοπή Ηλιουπόλεως αποσπάστηκε από τη Μητρόπολη Εφέσου και έγινε ιδιαίτερη Μητρόπολη. Ο Μητροπολίτης έφερε τον τίτλο “Ηλιουπόλεως και Θείρων, Υπέρτιμος και Έξαρχος Λυδίας και πάσης Καρίας”.
Από τον επισκοπικό κατάλογο διασώζονται τα ονόματα Επισκόπων και Μητροπολιτών Ηλιουπόλεως: Ιωαννίκιος (1832-1841), ο από Κρήνης και Ανέων Άνθιμος (1841-1851), ο από Ελαίας Διονύσιος (1851-1877), ο από Χριστουπόλεως Ταράσιος (1877-1910), ο από Καλλιουπόλεως Πανά- ρετος (1910-1912) και ο από Φιλιππουπόλεως Σμάραγδος (1912-1919 και 1922-1924) (Θρησκευτική Ηθική Εγκυκλοπαίδεια 6 (1965), σελίδα 43, βλέπε λ. «Ηλιούπολις» (Εμμ. Κωνσταντινίδης).
Η περίοδος που αναφέρεται η ιστορία του Φιλοθέου είναι 1874 με 1901, αλλά στον κατάλογο δεν αναφέρεται το όνομα του Αθανασίου Ταττίδη! Οι λεπτομέρειες όμως που αναφέρει (σελίδα 189) είναι αληθείς. Τί συμβαίνει άραγε;
Στο επόμενο τεύχος του «Οδοιπορικού» (περιοδικό του ιεραποστολικού ιδρύματος) θα υπάρχει σκιαγράφηση του έργου του Φιλοθέου δύο σελίδων, χάρη στην αγάπη σας. Και πάλι σας ευχαριστώ πάρα πολύ…».
Σε δεύτερο μήνυμα πάλι ο μακαριστός Ανδρέας Χελιώτης έγραψε τα εξής: «Μήπως στο βιβλίο του Ν. Αμβράζη υπάρχει κάποια ένδειξη για το πότε γεννήθηκε ο π. Φιλόθεος Αθηναϊδης ή για το πόσο παρέμεινε στο νησί ή για το πότε αναχώρησε για την Αυστραλία; Εκτιμώ ότι θα πρέπει να γεννήθηκε στα μέσα του 19ου αιώνα (η προσωπογραφία του τον δείχνει σχετικά νέο) και να έμεινε στο νησί περί τα 25 χρόνια (χονδρικά) ή τουλάχιστον άνω των 20 ετών. Με σεβασμό – Ανδρέας Χελιώτης».
Πράγματι, στο περιοδικό ΟΔΟΙΠΟΡΙΚΟ του Πατριαρχικού ιδρύματος στα τεύχη 29 και 30 γίνεται αναφορά στο έργο του Φιλοθέου Αθηναϊδη από τον Α. Χελιώτη.

Συμπληρωματικά στοιχεία
Από τις μέχρι τώρα έρευνες δεν μπορέσαμε να βρούμε πότε γεννήθηκε ο Φιλόθεος Αθηναϊδης. Το μόνο που μάθαμε είναι το εξής: «Το επίθετο Αθηναϊδης ήταν του πατέρα του και η μητέρα του ήταν από την Γραμμενίτσα, όπου και γεννήθηκε. Οι γονείς του λεγόταν Θεοδώρα και Γεώργιος Αθηναϊδης.
Το όνομα Φιλόθεος δεν ήταν το βαπτιστικό του όνομα, αλλά του δόθηκε στη Σχολή της Χάλκης, όπως συνηθιζόταν γι΄αυτούς που προορίζονταν να γίνουν κληρικοί. Πιθανόν να ήταν ρασοφόρος μοναχός. Οι πέντε ιεραπόστολοι (Φιλόθεος και οι υπόλοιποι) έφτασαν στην Αυστραλία με το πλοίο Senegal. Η υποδοχή που τους έγινε από την Ελληνική κοινότητα της Αυστραλίας ήταν ενθουσιώδης. Ο Επίσκοπος μέσα σε σύντομο χρονικό διάστημα έκανε μοναχούς τον Φιλόθεο, τον Γαβριήλ και έπειτα τους χειροτόνησε ιερείς. Κατά την κουρά του κράτησε το όνομά του, ενώ ο Γαβριήλ ονομάστηκε Γερβάσιος.
Για τον Φιλόθεο Αθηναϊδη, με βάση το βιβλίο του Ν. Αμβράζη, δημοσίευσαν σχετικά οι παρακάτω αρθρογράφοι και συγγραφείς: 1. Ηλίας Βουλγαράκης (+1999). Καθηγητής της Ιεραποστολικής στο ΕΚΠΑ (περισσότερα στη συνέχεια). 2. Ο Αρτινός ιστορικός ερευνητής Γιάν- νης Σπ. Έξαρχος στο άρθρο του «ΝΙΚΟΛΑΟΣ Χ.ΑΜΒΡΑΖΗΣ /Ο Αρτινός θρησκευτικός συγγραφέας», που δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα ΔΗΜΟΚΡΑΤΗΣ. 3. Η συγγραφέας λογοτέχνης Άννα Ιακώβου. Από τις εκδόσεις ΑΘΩΣ κυκλοφορεί το βιβλίο «ΑΡΧΙΠΕΛΑΓΟΣ ΤΣΑΓΚΟΣ» της Αρτινής βραβευμένης συγγραφέως Άννας Ιακώβου, που περιγράφει με ένα άλλο ξεχωριστό τρόπο το περιπετειώδες ιεραποστολικό έργο του Φιλόθεου Αθηναϊδη. 4. Ο φιλόλογος εκπαιδευτικός Β. Τάτσης στο βιβλίο του «Μικρή μου πατρίδα (Γραμμενίτσα)».
5. Κριτική του βιβλίου από τον καθηγητή Ηλία Βουλγαράκη (1927-9/11/1999). Ο μακαριστός καθηγητής Η. Βουλγαράκης στο περιοδικό ΠΟΡΕΥΘΕΝΤΕΣ αφιέρωσε τρία μεγάλης έκτασης άρθρα για το βιβλίο του Ν. Αμβράζη και τον Φιλόθεο Αθηναϊδη. Έγραψε δε μεταξύ των άλλων και τα εξής: «Η έρευνα της Ελληνικής βιβλιογραφίας προς αναζήτησιν των ιεραποστολικού περιεχομένου κειμένων, ιδία του παρελθόντος, προσφέρει εις τον διεξάγοντα ταύτην μάλλον απογοήτευσιν ή ικανοποίησιν, λόγω της σπανιότητας των σχετικών ιεραποστολικών συγγραφών. Όθεν ευνόητος είναι η χαρά, η οποία δοκιμάζομεν, όταν ανευρίσκωμεν δημοσιευμένον εις τας αρχάς του εικοστού αιώνα εν μικρόν βιβλίον αφιερωμένον εξ ολοκλήρου εις την ιεραποστολήν. Πρόκειται περί του μυθιστορήματος του Νικολάου Αμβράζη «Ο Ορθόδοξος και Έλ- λην ιεραπόστολος Φιλόθεος». Η έκδοσις είναι σχήματος ογδόου και καταλαμβάνει εν όλω 229 σελίδας.
Ο συγγραφέας του βιβλίου, η μνήμη του οποίου διατηρείται ζωηρά εις τους παλαιοτέρους, υπήρ- ξε είς εκ των δοκιμωτέρων θεολόγων της γενεάς του… Το διήγημά μας δεν γνωρίζομεν εκ ποίας αφορμής εγράφη… αφιερώνεται δε ικανός χώρος στις σχέσεις μεταξύ των διαφόρων εκκλησιών (δηλαδή ομολογιών), όπου εκτίθενται τα της συναντήσεως Ορθοδόξων, Προτεσταντικών και Καθολικών θεολόγων και στο τέλος καταχωρείται μια μακροτάτη συζήτησις του Ορθοδόξου ήρωος του διηγήματος (Φιλοθέου) μετά δύο Διαμαρτυρομένων θεολόγων…
Τα θεολογικά ενδιαφέροντα του Αμβράζη έκλινον, όπως διαπιστώνεται από τα έργα του, προς διερεύνησιν κυρίως των σχέσεων μεταξύ Προτεσταντών και Ορθοδόξων. Ουδόλως παράτολμον θα ήτο να χαρακτηρίσωμεν την θεολογική εργασία του Αμβράζη με τον σύγχρονο όρο ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΗ ΘΕΟΛΟΓΙΑ, διότι πράγματι ο Αμβράζης, καίτοι έζησεν εις εποχήν εντόνων ομο- λογιακών αντιθέσεων, ενεφορείτο υπό αληθούς ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΟΥ ΠΝΕΥΜΑΤΟΣ (σημείωση όχι οικουμενιστικού).
Εάν δεχθώμεν ότι η κίνησις δια την συγγραφήν του διηγήματος ήτο η επ΄ευκαιρία των συναντήσεων Ορθοδόξων και ετεροδόξων θεολό- γων εκλαϊκευσις των απόψεων του Αμβράζη επί των διαμολογιακών προβλημάτων, πρέπει ομ- οίως να δεχθώμεν και το δεύτερον τουλάχιστον λόγον ότι η ιεραποστολή απησχόλει τον συγγραφέα. Άλλως είναι δύσκολο να εξηγήσωμεν διατί αφενός μεν δίνεται εις ταύτην τοιαύτη έκτασις, αφετέρου δε επελέγη αύτη ως πλαίσιον δια την ανάπτυξιν του διομολογιακού διαλόγου.
Άλλωστε η ιεραποστολή δεν υπήρξε κάτι το εντελώς άγνωστον εις τον Αμβράζην, δεδομένου ότι το έργο του «Ο Ραβίνος Ισαάκ» έχει κατ΄ εξοχή ιεραποστολικό χαρακτήρα. Εκτός τούτου διαπιστώνουμε από το ίδιο το διήγημα ότι ο συγγραφέας είχε γνώση της ιεραποστολικής δραστηριότητας των ετεροδόξων Ομολογιών… Τέλος εκ των προσκομιζομένων επιχειρημάτων προς υπεράσπιση της ιεραποστολής, συνάγεται ότι ο Αμβράζης είχε προβληματιστεί επί του θέματος και ίσως είχε μορφώσει ιδίαν γνώμην περί του τρόπου ασκήσεως του εν λόγω έργου. Υπό την σκοπιά αυτή είναι πρόδηλος η αξία του μικρού του διηγήματος, διότι πέραν των τερπνών και διδακτικών στιγμών, τας οποίας προσφέρει στον αναγνώστη, εκφράζει τας αντι- λήψεις περί της ιεραποστολής ενός Έλληνος Θεολόγου, ο οποίος ζήσας στας αρχάς του 20ου αιώνος είναι ασφαλώς ο πρώτος ασχοληθείς εις την Ελλάδα εις τοιαύτην έκτασιν με την ιεραποστολήν.
Το διήγημα του Αμβράζη το οποίο έτη πολλά εφαίνετο λησμονηθέν, αλλά εν τη πραγματικότητι δια των επανεκδόσεών του απεδείχθη ζων εις τας καρδίας των ανθρώπων, δύναται να παραλληλισθή προς την ιστορίαν της ιδέας της ιεραποστολής εις την πατρίδα μας, η οποία καίτοι παρέμεινεν έτη λανθάνουσα και αδρανής, εις την συνείδησιν της Εκκλησίας της Ελλάδος δεν εξηφανίσθη, αλλά έδρα σιωπηρώς εν αυτή, μέχρις ότου και πάλιν προέβαλεν ως μία αυτονόητος και αναγκαία εκκλησιαστική δραστηριό- τητα, αναγομένη εις αυτήν ταύτην την ουσία της Εκκλησίας».
Σύντομο βιογραφικό του καθηγητή Ηλία Βουλγαράκη: Ο Ηλίας Βουλγαράκης γεννήθηκε στην Πάτρα το 1927. Σπούδασε Θεολογία στην Αθή- να, στο Munster της Γερμανίας και στη Lille της Γαλλίας, όπου πήρε μεταπτυχιακό δίπλωμα στην Κοινωνιολογία και τα Παιδαγωγικά. Ειδικεύτηκε στην Ιεραποστολική ανοίγοντας νέους ορίζοντες στην Ελληνική θεολογική σκέψη.
Ως καθηγητής αργότερα στο Πανεπιστήμιο της Αθήνας διακόνησε την επιστημονική έρευνα και τη ζωντανή θεολογία μέχρι τέλους. Οι έρευνές του στον χώρο της βυζαντινής και ιδιαίτερα πατερικής γραμματείας είναι μοναδικές σε βάθος, έκταση και πρωτοτυπία. Ο Ηλίας Βουλγαράκης απεδήμησε στις 9/11/1999.