Κατασκοπία ως γνωστό είναι η συλλογή πληροφοριών προκειμένου να προφυλαχτούμε από κάτι ή να αποκτήσουμε κάτι.
Η κατασκοπία αποτελεί ένα παλιό φαινόμενο, του οποίου οι ρίζες χάνονται στα βάθη της ιστορίας του ανθρώπου. Κανείς δεν μπορεί να πει με ακρίβεια πότε άρχισε ο άνθρωπος να συλλέγει πληροφορίες, όμως παρακολουθώντας την ιστορία του ανθρώπου, θα μπορούσαμε να πούμε πως και οι παρακολουθήσεις που έκαναν οι άνθρωποι για τις μετακινήσεις των ζώων, ήταν ένα είδος συλλογής πληροφοριών, προκειμένου να εξασφαλίσουν την επιβίωση τους.
Οι πρώτες αναφορές στην κρατική κατασκοπία αναφέρονται στους Φαραώ της Αιγύπτου, όπου οι Φαραώ έστελναν πράκτορες να παρακολουθούν τους υπηκόους αν ήταν πιστοί. Στη Βίβλο, συγκεκριμένα στην παλιά Διαθήκη, διαβάζουμε πως μετά την έξοδο του Μωυσή στέλνονται μια σειρά από παρατηρητές να δουν το γίγνεσθαι στη χώρα Χαναάν, πριν εισέλθουν οι Ισραηλίτες και πώς θα αντιμετωπισθούν.
Στην Ιλιάδα, όταν ο Αχιλλέας τα τσουγκρίζει λόγω της Βρυσηίδας, οι Τρώες παρακολουθούν την κατάσταση και χτυπούν τους Αχαιοδαναούς. Για να μην μακρηγορώ, μην ξεχνάμε και τον λεγόμενο Εφιάλτη, που πέρασε τους Πέρσες στο στενό των Θερμοπυλών. Και το κακό συνεχίζεται.
Ας έρθουμε, όμως, στην εξεταζόμενη περίοδο. 15ος αιώνας. Έως τα τέλη του 15ου αιώνα οι Οθωμανοί θα έχουν καταλάβει το μεγαλύτερο μέρος του σημερινού Ελλαδικού χώρου και της Βαλκανικής. Η άλλη μεγάλη δύναμη της εποχής, όπου κατέχει ακόμα κτήσεις (πόλεις φρούρια) στην Αδριατική Ρωμανία (σημερινή Βορειοδυτική Ελλάδα), αλλά και τα Εφτάνησα, έχει κάθε λόγο να παρακολουθεί τις κινήσεις των Οθωμανών, ειδικά μετά την απόβασή τους στο Οτράντο.
Πέρα απ΄ αυτό είναι και το εμπόριο. Βενετικές κτήσεις στην Αδριατική Ρωμανία, όπως ο Σωποτός, το Βουθρωτό, η Πάργα, το Πόρτο Φανάρι, κινούν το εμπόριο της περιοχής προς την Βενετία σχετικά με τα σιτηρά και λάδι. Έτσι, λοιπόν, αναγκάζονται να συλλέγουν συνεχώς πληροφορίες. Αρχές του 1500 οι Βενετοί έχουν συλλέξει πλήθος πληροφοριών για τις κινήσεις των Οθωμανών από το Μέτσοβο, Γιάννινα, έως Πρέβεζα και αυτό θα τους βοηθήσει σε νίκες γύρω από τον Αμβρακικό. Οι Ραγουζαίοι το ίδιο. Αυτούς τους ενδιαφέρει το εμπόριο στην Αδριατική Ρωμανία, είναι αντίπαλοι των Βενετών και προσπαθούν να αρπάξουν τα εμπορεύματα, πιο νωρίς από τους Βενετούς.
Τον 16ο αιώνα στο παιχνίδι μπαίνει και η Ισπανία με το Βασίλειο των Δυο Σικελιών. Στο Lecce στήνεται ένα δίκτυο κατασκοπίας και από το Οτράντο γίνονται εξορμήσεις κατασκόπων προς την Ήπειρο. Ο πιο γνωστός πράκτορας των Ισπανών είναι ο πρώην συνεργάτης των Βενετών Πέτρος Λάντζας ή Λαντζάς, από τον οίκο των Λάντζα, που ήταν διοικητές της Πάργας. Ο Λάντζας κάνει καλά τη δουλειά του. Μάλιστα σε αυτόν οφείλεται κατά μεγαλύτερο μέρος η νίκη στο Μαργαρίτι ένα μήνα μετά την ναυμαχία της Ναυπάκτου.
Ο ίδιος δεν σταματά εδώ. Κάνει επιχειρήσεις ο ίδιος και εισβάλει στη Λάκκα έως κοντά στα Γιάννινα και αποκομίζει μεγάλη λεία. Μάλιστα η Ισπανική κατασκοπία έφτασε σε βαθμό να μυήσει πολλούς πράκτορες, μεταξύ αυτών και τον Μητροπολίτη Άρτης και Χειμμάρας, οι οποίοι προσ- παθούσαν να ξεσηκώσουν τον κόσμο, να διώξουν τους Οθωμανούς και να αναγνωρίσουν σαν βασιλιά τον Κάρολο Δούκα του Νεβέρ.
Η Βενετική κατασκοπία καταφέρνει να ξεσηκώσει του Αρματολούς Ξηρομέρου και Βάλτου οπότε έχουμε την λεγόμενη επανάσταση του Κώστα Μαλάμου, Πούλιου και Δράκου. Αρχές 1600 η κατασκοπία του τάγματος της Πίζας του Αγίου Στεφάνου, έχει συλλέξει αρκετές πληροφορίες για την κατάσταση στην Πρέβεζα με αποτέλεσμα να λεηλατήσουν την πόλη. Η Επανάσταση του Διονυσίου Τρίκης έχει να κάνει με παπική κατασκοπία. Την ίδια περίοδο, όπως μαθαίνουμε από Βενετικά αρχεία, οι Οθωμανοί στέλνουν συνήθως Έλληνες ή Σέρβους στη Βενετία προκειμένου να έχουν και αυτοί τις πληροφορίες τους, αλλά να αποσπάσουν και τα μυστικά για κατασκευή γυαλιού.
Έλληνες πράκτορες που δουλεύουν για τους Βενετούς πληροφορούν την Βενετική διοίκηση της Κέρκυρας για τον πρώτο ξεσηκωμό του Σουλία στις πρώτες δεκαετίες του 1600. Συγκεκριμένα γράφουν τα έγγραφα πως το Σούλι ήταν φόρου υποτελής μέχρι που κάποιος Μπότσαρης τους ξεσήκωσε. Περαιτέρω μαθαίνουμε για τις πρώτες μάχες και νίκες των Σουλιωτών.
Μετά τον 6ο Τουρκοβενετικό πόλεμο, η Βενετική κατασκοπία στην Αδριατική Ρωμανία οργιάζει. Μάλιστα γνωρίζουν καλά το σχέδιο του Λυμπεράκη Γερακάρη για την λεηλασία της Άρτας. Από δω και πέρα, όπως προκύπτει από τα Βενετικά αρχεία, οι Βενετοί γνώριζαν τα πάντα για την Ήπειρο. Παραγωγή, λαό, κινήσεις των Οθωμανών κτλ. Στρατολογούν μυστικά κληρικούς, ναύτες, αρματολούς, κλέφτες, παραδόξως και μουσουλ- μάνους. Μέχρι τη διάλυση της Γαληνοτάτης από τον Ναπολέοντα οι Βενετοί θα συλλέγουν και το παραμικρό.
Τον 18ο αιώνα στο παιχνίδι μπαίνει η Μάλτα και η Γαλλία. Η Μάλτα ενδιαφέρονταν για την ξυλεία, ενώ η Γαλλία για ξυλεία, καπνό, σιτηρά και δέρματα. Το Γαλλικό προξενείο της Άρτας, των Ιωαννίνων και της Σαγιάδας θα είναι τα κέντρα συλλογής πληροφοριών. Οι Ρώσοι δεν μένουν αμέτοχοι. Στην περίοδο των Ορλοφικών, πριν ακόμα αρχίσουν, στέλνουν από την Ιτέα τον Γιαννιώτη Σωτήρη Λουίτζι να προετοιμάσει επανάσταση. Μοιράζει μάλιστα σε προεστούς δώρα της Αικατερίνης. Ο Λουίτζι καταφέρνει να ξεσηκώσει του Σουλιώτες.
Μετά τους Ναπολεόντιους πολέμους ενδιαφέρον για την περιοχή δείχνει και η Αυστρία, η οποία στέλνει τον Γιάκομπ Σαλομών Μπερτόλντυ να πάρει μια εικόνα για την κατάσταση που επικρατεί. Από δω και πέρα η Γερμανική κατασκοπία θα εκδίδει τους πιο τέλειους χάρτες και μάλιστα με χρώματα, όπως θα δούμε αργότερα στον Κίπερτ, όπου θα δηλώνουν που κατοικούν μόνο Ελληνόφωνοι μικτοί πληθυσμοί, Αρβανίτες, Βλάχοι, Μουσουλμάνοι και Αλβανοί.
Η περίοδος του Αλή πασά ξεπερνά άπαντες. Ο Αλή πασάς βασίζονταν μόνο σε πληροφορίες. Το δίκτυό του ήταν σε όλη τη Βαλκανική αλλά και στην Ευρώπη. Βέβαια, τα συμφέροντα των Άγγλων δεν θα μπορούσαν να λείψουν. Γνωρίζοντας και εκμεταλλεύοντας την εγωπάθεια του Αλή, στέλνουν ένα πολύ καλό πράκτορα, τον William Martin Leak, λοχαγό του Αγγλικού στρατού, ο οποίος καταγράφει τα πάντα. Τον Λήκ θα ακολουθήσουν άλλοι τρεις πράκτορες: James Wolfe (καταγράφει τα πάντα γύρω από τον Αμβρακικό), George poer de la Boeresford (βολιδοσκοπεί την κατάσταση μετά την επανάσταση του 1854) και Edmund Spencer (στα 1850).
Στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα πρόοδο στην κατασκοπία έκαναν τα Προξενεία της Ρωσίας σε Ιωάννινα και Άρτα. Μετά την χάραξη των νέων συνόρων του 1881 και την ίδρυση της Φιλιππιάδας, η Φιλιππιάδα ή Λούρος ή Χαμιτιέ έγινε κέντρο κατασκοπίας. Τόσο Ελλήνων όσο και Οθωμανών. Αρχές του 1900 προσπαθούν και οι Νεότουρκοι αλλά δεν κάνουν τίποτε. Αρχές του 1900 εμφανίζονται και οι Αλβανοί. Σε όλη την Ήπειρο. Πιστοί στη διακήρυξη της Λίγκας του Πρίζνεν προσπαθούν με πράκτορες να μυήσουν στον Αλβανικό μεγαλοϊδεατισμό τους Αρβανίτες σε πρώτη φάση και μετά άλλους, αλλά απέτυχαν.
Και για να κλείσω, σήμερα θα μπορούσαμε να πούμε ένα μεγάλο ευχαριστώ σε όλους αυτούς, γιατί χάρη στις πληροφορίες και τους χάρτες αυτών έχουμε τις εικόνες εκείνων των εποχών. Γνωρίζουμε χωριά, ακόμα και αυτά που δεν υπάρχουν πλέον. Γνωρίζουμε την κουζίνα, την παραγωγή, τον τρόπο ζωής, την φορολογία, το σύ- στημα κτλ. Άθελά τους γίνονται αρωγοί γνώσης του παρελθόντος.
Σημείωση: Πολλές φορές οι περιηγητές ήταν παράλληλα και πράκτορες.