Α. Ο Cyril Mango (Βρετανός λόγιος σε θέματα ιστορίας, τέχνης, αρχιτεκτονικής της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας) πιστεύει ότι η εξωτερική μορφή της Εκκλησίας της Παρηγορήτισσας θυμίζει ιταλικά palazzo, φλωρεντινά και μάλιστα τα αρχαιότερα. (Cyril Mango, Byzantine Architecture London 1986, σελίδα 1464.
Β. H Παρηγορήτισσα έχει ανεγερθεί σε ένα αρκετά πρωτότυπο σχέδιο που συνδυάζει τον οκταγωνικό τύπο στο ισόγειο και τον τύπο του σταυροειδούς εγγεγραμμένου ναού στον όρο- φο. Στον σπάνιο αυτό αρχιτεκτονικό τύπο του καθολικού έχουν χρησιμοποιηθεί για τη στήριξη του τρούλου 62 κίονες διαφορετικών διαστάσεων από ρωμαϊκά ή παλαιοχριστιανικά κτήρια, η προέλευση των οποίων δεν είναι γνωστή. Από τους κίονες, οι 38 έχουν αποκοπεί κατά το ήμισυ και έχουν τοποθετηθεί εγκάρσια στους πλευρικούς τοίχους του ναού ως κιλλίβαντες.
Γ. Όταν το 1450 ο Φαϊκ Πασάς κατέλαβε την Άρτα, προσπάθησε να αποσπάσει από τα μνημεία της πόλεως διάφορα αρχιτεκτονικά μέλη, για να διακοσμήσει το τζαμί που έκτισε και μεταξύ άλλων προσπάθησε να αποσπάσει και κάποιους από τους κίονες στήριξης του τρούλου της Παρηγορήτισσας. Όμως, ενώ προσπαθούσαν να τους αποσπάσουν, οι πρόβολοι έσπασαν και σκότωσαν τους ανθρώπους του Πασά, οπότε εκείνος δεν ξαναπροσπάθησε κάτι τέτοιο.
Ο Σεραφείμ Α΄ Ξενόπουλος, ο Βυζάντιος, έγρα- ψε σχετικά με το γεγονός τα εξής στο «Ιστορικό Δοκίμιό» του: «…Εάν δε η Θεοτόκος ουκ ηυδόκει ίνα φονευθή είς Δερβίσης καταβιβάζων και αποσπών μαρμάρινον κίονα, βέβαια ο κατακτητής σκοπόν κάκιστον είχεν ίνα παντελώς καταστρέψη τον Ναόν. Και σκοπόν μεν αληθώς μετά την θαυματουργίαν μετέβαλεν, αλλ’ ου- δέν ήττον έκλεισεν ολοτελώς, και ούτω διέμεινεν 60 περίπου έτη, συγκαταβάσει Θεού, κεκλεισμένος και σταύλος αλόγων ζώων, εν ω εισερχόμενοι οι κρατούντες και πλείστας αθεμιτουργίας ποιούντες, κατέστρεψαν όλως και την λαμπράν δια Μωσίου εικονογραφίαν, εκτός της του μεγίστου τρούλλου, και ούτω διέμεινε και διαμένει εισέτι ηκρωτηριασμένος και ακαλλώπιστος…».
Δ. Αξιόλογες ιστορικές μαρτυρίες ξένων περιηγητών για την Παρηγορήτισσα. Από το αρχείο του Αρτινού ιστορικού ερευνητή Γιάννη Σπ. Έξαρχου: «Ο Κυριάκος εξ άγκωνος το έτος 1436 μΧ που επισκέφτηκε την ιστορική Άρτα που ήταν πρωτεύουσα του Δεσποτάτου της Ηπείρου, επί Καρόλου Β’ και φιλοξενήθηκε, δήλωσε τα εξής: «…Ο Ιερός Ναός της Παναγίας της Παρηγορήτισσας, κτίσμα Βυζαντινής εποχής, περίπου 819 με 1000 μΧ, εκοσμείτο δια ωραίων μαρμάρων και μωσαϊκών… αλλά σχεδόν ερημωθείσα, είναι ήδη μνημείον της αρχαιότητος αξιοθέατον και παρουσιάζει στοιχεία κατάρρευσης»…
Κι αυτά που βρέθηκαν το έτος 1959 και δημοσιεύτηκαν στην μικρή εφημερίδα τα «ΝΕΑ ΤΩΝ ΑΘΗΝΩΝ», είναι τα εξής: «Με τις εργασίες που έκαμε η υπηρεσία των Αναστηλώσεων του Υπουργείου Παιδείας φέτος το 1959, βρέθηκαν τα κομμάτια από την μαρμάρινη διακόσμηση του εσωτερικού και θωράκια του μαρμάρινου τέμπλου και πολλά κομμάτια από τους κιονίσκους του και έτσι λογαριάζουν να καταφέρουν να αναστηλώσουν το τέμπλο αποκαθι- στώντας τα στην αρχική τους μορφή και θέση. Χαρακτηριστικό ακόμα είναι ένα όμορφο κομμάτι του ενός από τα δύο προσκυνητάρια που υπήρχαν δεξιά και αριστερά. Σε επιπεδόγλυφο ανάγλυφο εικονίζει ένα λιοντάρι που με τα πίσω του πόδια πατάει ένα ελάφι, ενώ με το εμπρός έχει πνίξει ένα άλλο ζώο. Βρέθηκαν και πάρα πολλά τμήματα της ορθομαρμάρωσης – επένδυσης των τοίχων με μαρμάρινες πλάκες – μια συνήθεια της Κωνσταντινουπολίτικης σχολής.
Το στοιχείο, όμως, που αποτελεί την ομορφιά στο εσωτερικό της Παρηγορήτισσας, είναι η ψηφιδωτή διακόσμηση. Τα ψηφιδωτά αυτά επισκευάστηκαν γύρω στα 1860 από τον ζωγράφο που δεν είχε ιδέα του τρόπου που έπρεπε κανονικά να χρησιμοποιηθεί σε μια τέτοια εργασία. Όσα μέρη έλειπαν, τότε τα συμπλήρωσε με λαδομπογιά – δεν σεβάστηκε ούτε τα πρόσωπα – κι έτσι παραμόρφωσε την γενική εικόνα που έπρεπε να δίνει το σύνολο.
Έτσι ακριβώς τα περιγράφει η κ. Αθηνά Καλογεροπούλου το 1959.
Σχόλια Γιάννης Έξαρχος: Πού είναι αυτά και πολλά άλλα;…Πετάξανε σε άλλα χέρια και σε άλλους χώρους και όχι στην ιστορική Άρτα (ολόκληρο το παραπάνω κείμενο είναι του Αρτινού ιστορικού ερευνητή Γιάννη Έξαρχου).
Άλλες μαρτυρίες: Ο Άγγλος Ουίλιαμ Μίλλερ, φιλέλλην, ιστορικός, το έτος 1907 έγραφε στον ημερήσιο Ταχυδρόμο του Λονδίνου, εφημερίδα μεγάλης ανάγνωσης: «The Morning Post»… «Η μεγαλοπρεπής δεσποτική εκκλησία της Παρηγορήτριας επί οροπεδίου ίσταται υπερήφανη… πραγματικό μοναδικό αρχιτεκτόνημα – συνεχίζει ο Ούίλιαμ Μίλλερ – ο Αητός του Βυζαντίου, οι δύο Άρκτοι του Ρωμαίου Ορσίνι στολίζουν την Παρηγορήτισσα…».
Ο φιλέλληνας, ιστορικός και πρόξενος της Γαλλίας, παρά τον Αλή Πασά, ο Πουκεβίλλ, έγραφε: «Η Παρηγορήτισσα, μητρόπολη του Ευαγγελισμού από το 796 ή από κτήσεως τον 11ο αιώνα, 1076 από Χριστού γεννήσεως, υπό αυτοκράτορος Μιχαήλ Δούκα, με τους 250 κίονες… ψηφιδωτά, γλυπτά. Τέσσερις πύργοι. Ο ουρανίσκος. Οι Τούρκοι απαξίωσαν να την κάνουν τζαμί. Η αρχαιοτέρα του τε 1250…». (Νέος Έλληνομνήμων = Σπυρ. Λάμπρου: τόμος Β’, σελίς 298).
Ο Άγγλος φιλέλλην και αγωνιστής του έθνους μας κατά των Τούρκων, ο Δαυίδ Ούρκου Χάρτ (1805 -1877), πλοίαρχος του Αγγλικού Ναυτικού – τραυματίστηκε στη ναυμαχία της Χίου το 1827 – μετέπειτα διπλωμάτης, πολυγραφότατος, γενικός γραμματέας της Αγγλικής Πρεσβείας στην Κωνσταντινούπολη, βουλευτής στη Βουλή Κοινοτήτων, που αφίχθη στην Άρτα στις 16 Ιουνίου 1830 και έφυγε στις 23 Ιουνίου 1830, έγραφε για την Παρηγορήτρια: «Η Παρηγορήτ’ζα είναι ένα τετράγωνο κομψοτέχνημα από τούβλα και ασβεστοκονίαμα με άριστα φορμαρισμένα τόξα, αψίδες, άριστη τοιχοποιία, μαρμάρινες γρανιτένιες κολόνες. Πλίνθοι. Γυρισμένα τόξα. Ψηφιδωτά χρυσά. Οι Ρωμαιοκαθολικοί για αντιπερισπασμό – προς την Παρηγορήτρια – έχτισαν μεγαλοπρεπή ναό – στο Τολέδο της Ισπανίας- αφιερωμένο στον Άγιο Παύλο. Καμία σύγκριση με το επιβλητικό «παλάτι» της Παρηγορήτριας. Κάλλος. Τοιχοποιία αρίστης εκτελέσεως…».
Ο επίτιμος πρόεδρος της Γαλλίας στα Ιωάννινα Dozon, έγραφε: «Παρηγορήτισσα: Άνηγέρθη τον 9ο αιώνα.΄Ισταται σε αρίστη θέση. Αρχιτεκτόνημα. Κομψοτέχνημα. Η ωραιοτέρα εν Βορειο – δυτική Ελλάδα και εκ των πρώτων της Ελλάδος. Στο έξω μέρος την κάνει να μοιάζει σαν ένα πολιτικό οικοδόμημα, αν αφαιρέσεις τους υψηλούς θόλους. Ο έσω χώρος της είναι κάτι μοναδικό. Το συγκλονιστικό. Τρομερός ο εκφραστικότατος «Παντοκράτορας». Ένα αριστούργημα (Σκουφάς, τόμος Ζ’, σελίς 232. Πνευματική Βιβλιοθήκη Μ.Φ.Σ. ΣΚΟΥΦΑΣ).
Μαρτυρία του Εβλιγιά Τσελεμπή).
Σημείωση: Ο Εβλιγιά Τσελεμπή ήταν Τούρκος χρονογράφος και περιηγητής. Επισκέφτηκε την Άρτα (17ος αιώνας). Γράφει: «Υπάρχουν στην πόλη 11 εκκλησίες. Απ’ αυτές η μία βρίσκεται στο νότιο άκρο της πόλης, προς το μέρος που είναι τα περιβόλια. Είναι η εκκλησία του Δεσπότη Μιχαήλ (δηλαδή η Παρηγορήτισσα) και είναι πολύ μεγάλη. Είναι ένα καλοφτιαγμένο θολωτό κτήριο με 50 καλόγερους και τα κελιά τους. Η εκκλησία του Πατριάρχη ( *σημείωση Είναι άλλος χαρακτηρισμός της Παρηγορήτισσας) που είναι κοντά στο σαράι του Γιουσούφ Αγά, είναι επίσης ένα περίεργο κτίριο. Είναι πολύ καλοφτιαγμένη και στολισμένη με πλούσια προσκυνητάρια, που είναι αφιερωμένα σ’ αυτήν και βρίσκονται μέσα στην πόλη. Απ’ όλα τα μέρη της Φραγκιάς καταφτάνουν προσκυνητές και περίπου 200 ιερείς υπηρετούν εκεί όλους τους μήνες και παρέχουν τροφή και στέγη στους περαστικούς και τους ευλογούν. Από το ταμείο της βακούφικης περιουσίας αυτής της εκκλησίας παίρνουν μηνιαίο επίδομα ο Μουφτής της πόλης, ο ιερός Επίτροπος της Μέκκας, ο Καδής με βαθμό 150 ακτσέδων, ο Αγάς του χασιού, ο φρούραρχος του κάστρου, οι 70 στρατιώτες της φρουράς του κάστρου, ο αγορανομικός επίτροπος και άλλοι ιεροδικαστές της πόλης». (πηγή: Ο Εβλιγιά Τσελεμπή στην Άρτα τον 17ο αιώνα – Αναστασία Γ. Καρρά).