Του Πρωτοπρεσβυτέρου Δημητρίου Αθανασίου (χημικού)

Με το όνομα Άγγελοι (= αγγελιαφόροι) δηλώνεται ένα συγκεκριμένο τάγμα των Ασωμάτων Ουρανίων Δυνάμεων, αλλά αποκαλούνται έτσι και όλα τα Ουράνια τάγματα, τα οποία, σύμφωνα με τη διδασκαλία της Εκκλησίας, αριθμούνται σε εννέα.
Πλαισιώνουν την Αγία Τριάδα, παραστέκοντας σε τρεις τρίχορες ταξιαρχίες, σε απόσταση από Αυτήν ανάλογη της ιεραρχικής τους θέσης: Σεραφείμ, Χερουβείμ, Θρόνοι, τα ανώτερα τάγματα, Κυριότητες, Δυνάμεις, Εξουσίες, η δεύτε- ρη στην τάξη ιεραρχία, Αρχές, Άγγελοι, Αρχάγγελοι, τα αμέσως ανώτερα των ανθρώπων τάγματα.
Η μορφή και η ενδυμασία τους αποδίδονται, σύμφωνα με όσα γνωρίζουμε από τις εμφανίσεις τους, με την προσθήκη κάποιων συμβολικών στοιχείων που έχουν ιδιαίτερο θεολογικό νόημα. Στον ναό της Παρηγορήτισσας υπάρχουν Άγγελοι στον τρούλο του Παντοκράτορα, στο ιερό βήμα και στην παράσταση της Κοίμησης της Θεοτόκου.

Α. Οι άγγελοι στον τρούλο του Παντοκράτορα
Ο ρόλος των αγγέλων στο εικονογραφικό πρόγραµµα του τρούλου των βυζαντινών ναών, όπου δεσπόζει η παράσταση του Παντοκράτορα στηθαίου σε κυκλικό πλαίσιο, είναι σα- φής, αφού πρόκειται για τα κατεξοχήν όντα που έχουν προορισµό να δοξολογούν και να προσφέρουν αέναη λατρεία στον κύριο του σύµπαντος.
Στον τρούλο της Παρηγορήτισσας δίπλα στον Παντοκράτορα και μεταξύ των προφητών υπάρχουν: Χερουβείμ εκατέρωθεν των προφητών Ιεζεκιήλ και Ααρών, Ελισσαίου και Ιωνά. Σεραφείμ εκατέρωθεν των προφητών Ησαϊα και Ιερεμία. Επίσης, ο προφήτης Ιωνάς βρίσκεται μεταξύ Χερουβείμ και Σεραφείμ, όπως και ο προφήτης Σοφονίας.
Τα Σεραφείμ, κατά το όραμα του προφήτη Ησαΐα, εικονίζονται με έξι πτέρυγες (εξαπτέρυγα), εκ των οποίων με τις δύο πετούν, με τις δύο καλύπτουν τα πρόσωπά τους, μην αντέχοντας να αντικρύζουν κατά πρόσωπο τη θεϊκή δόξα, και με τις άλλες δύο σκεπάζουν τα πόδια τους, σε ένδειξη σεβασμού.
Η λέξη σεραφείμ ή σεραφίμ προέρχεται από την Εβραϊκή λέξη «σαράφ», που σημαίνει «καίω, καθαρίζω με φωτιά». Τα Σεραφείμ είναι αγγελικά πλάσματα που πλαισιώνουν το θρόνο του Θεού και είναι επιφορτισμένα με το να δοξολογούν τον Κύριο νύχτα και ημέρα ψάλλοντας «Άγιος, άγιος, άγιος ο Κύριος των δυνάμεων, πάσα η γη είναι πλήρης της δόξης αυτού». (Ησα. 6:3, Αποκ. 4:8).
Τα Xερουβείμ ή Xερουβίμ είναι υψηλόβαθμα αγγελικά ή πνευματικά πλάσματα στην υπηρεσία του Θεού. Τα χερουβείμ ή χερουβίμ είναι λέξη Εβραϊκή, η οποία στα Ελληνικά πιθανόν να αποδίδεται σαν «πλήθος γνώσεως» ή «απόσταγμα σοφίας».
Περιγράφονται ως τάγμα ασωμάτων, που πλαισιώνει το Θρόνο του Θεού. Όπως και τα Σεραφείμ είναι υψηλόβαθμα αγγελικά ή πνευματικά πλάσματα, τα οποία βρίσκονται στο άμε- σο περιβάλλον του Θεού, προσφέρουν υπηρεσίες και συμμετέχουν στην ακατάπαυστη λατρεία του Θεού νύκτα και ημέρα, διακηρύτ- τοντας την αγιότητα Εκείνου, του οποίου η δύναμη υπερβαίνει όλων των άλλων και που όχι μόνο είναι, αλλά ήταν και θα έρθει. (Αποκ. 4:6-10).
Eάν στα Σεραφείμ αναγνωρίσουμε τον ηγετικό ρόλο στη λατρεία, για τα Χερουβείμ μπορούμε να πούμε μετά βεβαιότητας, πως είναι οι φύλακες του θρόνου του Θεού. (Αποκ.4:9 & 5:15). Αναφέρονται και ως «πολυόμματα Χερουβείμ», γι’ αυτό στην Ορθόδοξη εικονογραφία, τα Χερουβείμ εμφανίζονται ως «πολυόμματα», δηλαδή ως αγγελικές μορφές με πολλά μάτια. Στην ορθόδοξη υμνολογία, είναι γνωστός και ο χερουβικός ύμνος (ή «χερουβικό»). Ακόμη αναφέρονται και τα εξαπτέρυγα Χερουβείμ, τα οποία έχουν έξι ζεύγη φτερών, σύμφωνα με το όραμα του προφήτη Ιεζεκιήλ.

Η σημασία της εικονογράφησης των αγγέλων στον τρούλο
Η απεικόνιση αγγέλων γύρω από τον Παντοκράτορα στον κεντρικό τρούλο των βυζαντινών ναών καθιερώθηκε µε τη νέα εικονογραφία, που αποκρυσταλλώθηκε στην περίοδο, αµέσως µε- τά το Θρίαµβο της Ορθοδοξίας, το 843 μΧ (αναστήλωση των εικόνων).
Δύο Οµιλίες, που αναφέρονται σε διακοσµήσεις ναών στην Κωνσταντινούπολη από το δεύτερο µισό του 9ου αιώνα, περιέχουν σαφή µαρτυρία για την παρουσία αγγέλων στον τρού- λο. Πρόκειται για: α. Τη Δέκατη Οµιλία του πατριάρχη Φώτιου για το διάκοσµο του ναού της Παναγίας του Φάρου στην Κωνσταντινούπολη (864) και β. την Οµιλία του αυτοκράτορα Λέοντα ΣΤ΄ Σοφού σχετικά µε το ναό που έκτισε ο Στυλιανός Τζαούσης (889-893).
Στην Οµιλία του Φωτίου γίνεται περιγραφή του διάκοσµου του ναού της Παναγίας του Φάρου και σηµειώνεται η παρουσία πολλών αγγέλων δορυφόρων στα «έγκοιλα τµήµατα» του τρούλου, που συνεπώς ήταν πτυχωτός, όπως και εκείνος της Νέας Μονής. Στην Οµιλία του Λέοντα ΣΤ΄ γίνεται σαφής αναφορά σε τρεις αγγελικές τάξεις, τα χερουβείµ, τα σεραφείµ και τους αγγέλους. Η παρουσία αγγέλων στην πρώτη ζώνη γύρω από τον Παντοκράτορα χαρακτηρίζει συχνά το εικονογραφικό πρόγραµ- µα του τρούλου από τη µεσοβυζαντινή περίοδο και μετά.
Η βυζαντινή αρχαιολόγος Ελένη Χρυσάφη σε σχετική εργασία για την εικονογραφία των Αγγέλων στη Βυζαντινή τέχνη σημειώνει: «Eίναι κοινά αποδεκτή από τους µελετητές του βυζαντινού πολιτισµού η σχέση της επίγειας αυτοκρατορικής αυλής µε εκείνη της Ουράνιας Βα- σιλείας, ως βασικό χαρακτηριστικό της κοσµοθεωρίας και της πολιτικής ιδεολογίας των Βυζαντινών. Οι έννοιες της ουράνιας και της επίγειας αυλής ήταν σχεδόν ταυτόσηµες στη βυζαντινή σκέψη, καθώς η µία αντικατοπτριζόταν στην άλλη. Ανεξάρτητα από το ποια αποτελούσε το αρχέτυπο και ποια το αντίγραφο, η οµοιότητά τους θεωρούνταν δεδοµένη.
Ήδη από τη γένεσή της η πολιτική σκέψη και πρακτική των Βυζαντινών διέπεται από τη µεταφυσική πίστη, ότι ο άνθρωπος αποτελεί δηµιούργηµα κατ’ εικόνα και οµοίωση του Θεού Δηµιουργού. Επιπλέον, βασικό στοιχείο της βυζαντινής πολιτικής ιδεολογίας ήταν η πεποίθηση ότι η Βυζαντινή Αυτοκρατορία αποτελού- σε το επί της γης αντίγραφο της Ουράνιας Βασιλείας. Παράλληλα, κυρίαρχη ήταν η πίστη στην ιδέα της οικουµενικότητας του βυζαντινού κράτους, σύµφωνα µε την οποία η Αυτοκρατορία θα έπρεπε να συµπεριλάβει στους κόλπους της όλους τους ανθρώπους επί γης ως δυνάµει µέλη της Ορθόδοξης Εκκλησίας.
Ακολουθώντας το πρότυπο του επουράνιου Βασιλέα, ο αυτοκράτορας γίνεται ο επίγειος κυβερνήτης του οικουµενικού βυζαντινού κράτους και ταυτόχρονα εκφραστής της θείας βούλησης επί γης. Στη συνείδηση των Βυζαντινών η αυλή µε τον αυτοκράτορα, που πλαισιώνεται από µια αυστηρά δοµηµένη ιεραρχία αξιωµατούχων, συµβούλων και φρουρών, αντανακλά ακριβώς την οργάνωση της ουράνιας ιεραρχίας, όπου οι αγγελικές δυνάµεις και οι άγιοι πλαισιώνουν τον ουράνιο Βασιλέα. Έτσι, πίστευαν, ότι η επίγεια ζωή µπορούσε να αποτελέσει το προπαρασκευαστικό στάδιο για την αληθινή µετά θάνατο ζωή στην Ουράνια Βασιλεία.
Η µελέτη των βυζαντινών πηγών παρέχει µια σαφή εικόνα της οργάνωσης του βυζαντινού κράτους, που όφειλε να είναι το πιστό αντίγραφο της ουράνιας τάξης µε τους αγγέλους, τους αγίους, τους αποστόλους και τους προφήτες που περιβάλλουν τον Δηµιουργό. Στη βυζαντινή αυτοκρατορία κάθε άτοµο και κάθε οµάδα κατείχαν µε ακρίβεια µια συγκεκριµένη θέση στην πυραµίδα, που κατέληγε ψηλά στον αυτοκράτορα, όπως ακριβώς η ουράνια ιεραρχία καταλήγει στον Θεό.
Οι Bυζαντινοί φαντάζονταν την Ουράνια Bασι- λεία του Θεού ως ένα διευρυµένο αντίγραφο της αυλής του βυζαντινού αυτοκράτορα στην Kωνσταντινούπολη. Ο Χριστός, ως κυρίαρχος και σωτήρας του κόσµου, περιβάλλεται από τις ουράνιες αγγελικές δυνάµεις, που τον διακονούν και τον φρουρούν, του αποδίδουν τιµές και διακηρύσσουν το µεγαλείο του. Όπως οι αυλικοί αξιωµατούχοι του επίγειου αυτοκράτορα, οι άγγελοι είναι οι λειτουργοί του παµβασιλέα Xριστού, εκείνοι που τον βοηθούν να κυ- βερνήσει τον κόσµο εκτελώντας τις διαταγές του. Άρα, οι άγγελοι είναι οι αξιωµατούχοι της ουράνιας αυλής, µέσω των οποίων ο Χριστός ασκεί την εξουσία του και εκφράζει το θέληµά του τόσο στην ουράνια, όσο και στην επίγεια Eκκλησία.
Αντίστροφα, για τους Bυζαντινούς η αυτοκρατορική αυλή της Κωνσταντινούπολης, σύµβολο δύναµης και γοήτρου, αποτελούσε την επίγεια αντανάκλαση – αν και σε µικρογραφία – της ουράνιας αυλής του Θεού. Εκεί τον βυζαντινό αυτοκράτορα, εκπρόσωπο του Θεού επί της γης, περιέβαλαν οι αυλικοί του, δηλαδή αξιωµατούχοι, συχνά ευνούχοι, που τον φρουρούσαν και διευκόλυναν τις επαφές του µε τους υπηκόους του, ενώ ταυτόχρονα επέβλεπαν την εκτέλεση κάθε αυλικού τελετουργικού, διασφαλίζοντας την τήρηση των κανόνων της εθιµοτυπικής παράδοσης και του πρωτοκόλλου».

Β. Οι άγγελοι στο Ιερό βήμα
Στο ιερό βήμα του ναού της Παρηγορήτισσας οι άγγελοι αγιογραφούνται ως ολόσωμοι σεβίζοντες εκατέρωθεν της Βλαχερνίτισσας Θεοτόκου. (σεβίζω=τιμώ). Η αγιογραφία αυτή δεν βρίσκεται σε καλή κατάσταση.
Απ΄ ό,τι μπορούμε να διακρίνουμε εικονίζονται ως νεαροί αγένειοι με μαλλιά πλούσια και μακριά δεμένα με ταινία. Η πλούσια κόμη συμβολίζει τις πολλές και άφθονες διανοητικές τους δυνάμεις, και το ότι δεν είναι λυτή, έχει το νόη- μα της αφιερώσεως αυτών των δυνάμεων στο θείο θέλημα. Τα φτερά, δηλώνουν την ταχύτη- τα και την ουράνια προέλευσή τους. Φορούν ποδήρη αυτοκρατορικά άμφια και κρατούν ειλητάρια. Ως αγγελιαφόροι και μεταφορείς μηνυμάτων, στην ιερή τέχνη της αγιογραφίας εικονίζονται με φτερά.

Γ. Οι Άγγελοι στην παράσταση της Κοίμησης της Θεοτόκου
Ο ρόλος των Αγγέλων στην υμνογραφία και εικονογραφία της εορτής της Κοιμήσεως είναι δοξαστικός. Είναι η τιμητική φρουρά του Χριστού και εικονίζονται μέσα στη φωτεινή δόξα που τον περιβάλλει. Εικονίζονται ως ψυχοπομποί, είτε πετώντας προς τον Χριστό με καλυμμένα χέρια για να παραλάβουν από τα χέρια του Χριστού την τιμία ψυχή της Παναγίας και να τη μεταφέρουν στους ουρανούς, είτε στεκόμενοι δίπλα Του, διάκονοι με λαμπάδες. (Ανα- λυτική παρουσίαση θα γίνει σε επόμενο άρθρο).
Άλλοτε δε, εικονίζονται ως τιμωροί του ασεβούς Ιεφωνίου και άλλοτε ανοίγοντας τις πύλες του ουρανού, για να εισέλθει η Παναγία. Επίσης, εικονίζονται ως συνοδεία και οδηγοί των Αποστόλων, που έρχονται με τα ουράνια οχήματά τους, τα σύννεφα, από τα πέρατα της οικουμένης, για να κηδεύσουν την Παναγία.
Η υμνογραφία της εορτής ενέπνευσε την εικονογράφηση του πλήθους των Αγγέλων να ανοίγει τις ουράνιες πύλες και να προτρέπει μυσ- τικώς: «ύπερθεν αι Πανάγιαι και Πρεσβύταται των Αγγέλων Δυνάμεις, το θαύμα εκπληττόμεναι κεκυφιυίαι αλλήλαις έλεγον, Άρατε υμών τας πύλας και υποδέξασθαι την τεκούσαν του ουρανού και γης ποιητήν…» (Δοξαστικό Αποστίχων Εσπερινού).