Η μάχη της Άρτας ήταν η μεγαλύτερη πολεμική εμπλοκή του εμφυλίου μεταξύ των αντάρτικων οργανώσεων του ΕΔΕΣ και του ΕΛΑΣ που έληξε με νικηφόρα έκβαση για τον ΕΛΑΣ.

Ξεκίνησε στις 21 Δεκεμβρίου 1944 και υπήρξε η πιο φονική των Δεκεμβριανών στην Ήπειρο, με διάρκεια δύο ημερών. Στις 18 Δεκεμβρίου οι μεραρχίες του ΕΛΑΣ πήραν την εντολή για την προπαρασκευή επίθεσης κατά του ΕΔΕΣ στην περιοχή της Ηπείρου. Στην περιοχή της Άρτας, ο ΕΛΑΣ παρέταξε πολεμική δύναμη 3.500 περίπου ανταρτών, ενώ στην άλλη πλευρά ο ΕΔΕΣ παρέταξε 1.000 περίπου αντάρτες μέσα στην πόλη.
Αντικειμενικός σκοπός του ΕΔΕΣ ήταν η άμυνα και η αποτροπή της επίθεσης των ΕΛΑΣιτών κατά της πόλης της Άρτας, ενώ αντίθετα ο αντικειμενικός σκοπός του ΕΛΑΣ ήταν η κατάληψη της Άρτας προκειμένου να διακοπεί ο ανεφοδιασμός του ΕΔΕΣ στην υπόλοιπη Ήπειρο και συγκεκριμένα στην περιοχή των Ιωαννίνων.
Οι μάχες των δύο οργανώσεων διεξήχθησαν σ’ ολόκληρη την περιοχή γύρω από την πόλη της Άρτας με πιο φονικές αυτή στα υψώματα της Βαλαώρας – Προφήτης Ηλίας (όρος Περάνθη). Η μάχη σ’ αυτό το σημείο της περιοχής ήταν τόσο σφοδρή που τα υψώματα καταλήφθηκαν και ανακαταλήφθηκαν από τους αντιμαχόμενους τέσσερις φορές.
Την πόλη υπερασπίζονταν η Πρώτη Ταξιαρχία του ΕΔΕΣ υπό τον συνταγματάρχη, Κ. Κωνσταντόπουλο, με το 2/39, το 26ον σύνταγμα, όπως και τα ανεξάρτητα τάγματα του Οπλαρχηγού Βόϊδαρου και Μίκροβα. Το 26ο έδρευε στο χωριό Ακροποταμιά.
Τη νύχτα της 22ης Δεκεμβρίου ενισχύθηκαν από τμήματα της 9ης Μεραρχίας του ΕΔΕΣ που έδρευε στην Φιλιππιάδα λόγω απωλειών. Την επίθεση στην πόλη ανέλαβε η 8η Μεραρχία ΕΛΑΣ υπό τον στρατηγό, Γεράσιμο Αυγερόπουλο, με τα Συντάγματα 2/39 και 3/40, ακόμη δυο τάγματα του 36ου Συντάγματος και το Σύνταγμα Καραϊσκάκη.
Η γραμμή εξόρμησης του ΕΛΑΣ ξεκίνησε από το Νεοχωράκι προς την Περάνθη όπου και συναντήθηκε με τα πρώτα τμήματα του ΕΔΕΣ. Το πυροβολικό του ΕΔΕΣ αρχικώς χτυπούσε τις θέσεις των επιτιθέμενων με πολύ ευκολία έως ότου έφτασε από το χωριό Σελλάδες η δύναμη πυροβολικού του ΕΛΑΣ.
Ο ΕΛΑΣ άρχισε την βολή αντιπυροβολικού και με την επίθεση περικύκλωσε τα τμήματα του ΕΔΕΣ που μάχονταν με επιμονή στους κατάλληλα οχυρωμένους στρατώνες της πόλης, τα οποία αργότερα εξήλθαν και υποχώρησαν προς την Φιλιππιάδα. Ο ΕΔΕΣ τελικώς αναγκάστηκε να συμπτυχθεί στη γραμμή άμυνας ποταμός Λούρος – Φιλιππιάδα για να ασφαλιστεί η οδική αρτηρία Ιωαννίνων – Πρεβέζης, ώστε να υποχωρήσουν τα υπόλοιπα τμήματα του ΕΔΕΣ από τα Ιωάννινα προς Πρέβεζα.
Οι απώλειες για τον ΕΛΑΣ ανέρχονται στους 80 νεκρούς και τραυματίες, ενώ για τον ΕΔΕΣ στους 65 νεκρούς και τραυματίες. Από το λιμάνι της Πρέβεζας οδηγούνται στην Κέρκυρα μέσω Βρετανικών πλοίων. Μέχρι τις 26 Δεκεμβρίου 1944 έχουν αποβιβαστεί όλες οι τελευταίες δυνάμεις του ΕΔΕΣ στο νησί. Λίγο πριν την κατάληψη της πόλης από τον ΕΛΑΣ, ένα τμήμα της αστικής ελίτ που είχε συνεργαστεί με τον ΕΔΕΣ, θεώρησε ότι δεν θα αντιμετώπιζε πρόβλημα και παρέμεινε στην πόλη. Μάλιστα ο διοικητής του ΕΔΕΣ στην Άρτα δέχθηκε πιέσεις ώστε να απελευθερώσει 70 άτομα προσκείμενα στον ΕΛΑΣ και να μην τα πάρει ως αιχμαλώτους στην Κέρκυρα.
Η αντίδραση του ΕΛΑΣ μετά την κατάληψη της πόλης ήταν ακραία με την εκτέλεση των τοπικών προκρίτων με την κατηγορία του δοσιλογισμού, εκτελώντας συνολικά 20 πολίτες. Περισσότερες εκτελέσεις έγιναν και στα περίχωρα της Άρτας.
Παραμένει αναμφισβήτητο γεγονός ότι η αντίδραση αυτή δεν έφερε την ομαλοποίηση της κατάστασης στην περιοχή της νομού Άρτας. Μετά το τέλος των μαχών και την κατάληψη της Άρτας από τον ΕΛΑΣ, ξεκίνησαν συλλήψεις και εκτελέσεις Εθνικοφρόνων Ελλήνων.
Συγκεκριμένα στην πόλη συνελήφθησαν και εκτελέστηκαν οι κάτωθι: Αχιλλέας Τούμπουρας, δικηγόρος. Νικόλαος Ράγγος, δήμαρχος Αρταίων. Βασίλειος Τάτσης, έμπορος. Ευθαλία, σύζυγος του Βασίλειου Τάτση. Κωνσταντίνος Τάτσης, αυτοκινητιστής. Γεώργιος Χριστοδούλου, καπνοπώλης. Χαρίλαος Οικονόμου, διευθυντής γεωργικών συνεταιριστικών ενώσεων Άρτης. Νίτσα Αγραφιώτη, άγαμος. Σοφία Σεραφίδου. Χρήστος Καλαμάκης, κτηματίας. Νικόλαος Βοδιβούλης, ιερέας. Νικόλαος Πανής, συμβολαιογράφος. Ηλίας Χρήστου. Σπύρος Χαβέλας. Ευγενία Λύτρα. Όλγα Νικολαίδου. Αλέξανδρος Χριστοδούλου. Ο διευθυντής των Φυλακών Άρτας αγνώστου επωνύμου. Δημήτριος Κατσαδήμας, ιατρός. Χρήστος Μπέλλος, υπάλληλος εισαγγελίας.

Βιβλιογραφία: Αρχειακό υλικό Αρχείο ΕΛΑΣ 12 Νοεμβρίου 1944. Δευτερογενείς πηγές Αλέκος Κουτσούκαλης, Η εθνική αντίσταση του Ν. Άρτας 1940-1945, τόμος 1ος, εκδόσεις Ιωλκός, Αθήνα 1983. Νικηφόρος Γρηγ. Κοσσυβάκης. Η τρίτη αλήθεια (Χρονικό γεγονότων Ελληνοϊταλικού πολέμου 1940 – 41 και εθνικής αντίστασης – εμφυλίου πολέμου 1942 – 47 στην περιοχή Άρτας – Βάλτου – Αγράφων), εκδόσεις Άγκυρα, Σεπτέμβριος 2001. Γεράσιμος Μαλτέζος, ΕΑΜ – ΕΛΑΣ, (Αναμνήσεις και ζητήματα Στρατηγικής και Τακτικής), εκδόσεις Τυποεκδοτική, Βόλος 1987. Μιχάλης Ι. Μυριδάκης, Οι αγώνες της φυλής: η εθνική αντίστασις ΕΔΕΣ-ΕΟΕΑ 1941-1944, χ.ε., Αθήνα 1948. Στέφανος Β. Παππάς. Ἡ Ἐθνική Ἀντίστασις: ΕΟΕΑ – ΕΔΕΣ 1941-1944 Νομοῦ Ἄρτης καί ἡ προσφορά του ὠργανομένου ἀμάχου πληθυσμοῦ εἰς τόν ἀγῶνα τοῦτον, ιδιωτική έκδοση, Αθήνα 1970. Κωνσταντίνος Ν. Παπαδημητρίου Ιστορικές μνήμες του τάγματος Καστανιάς : Των ΕΟΕΑ – ΕΔΕΣ 1942-1945 Νομού Άρτης,χ.ε., Αθήνα 1989. Βαγγέλης Τζούκας, Οι οπλαρχηγοί του ΕΔΕΣ στην Ήπειρο 1942-44,τοπικότητα και πολιτική ένταξη, εκδόσεις Εστίας, Σεπτέμβριος 2013.