Γράφει η Αφέντρα Γ. Μουτζάλη, Βυζαντινολόγος – Επίτιμη Έφορος Αρχαιοτήτων

Δ. Βικέλας¹, Από Νικοπόλεως είς Ολυμπίαν
Ο Δ. Βικέλας με δύο φίλους του, πριν από 141 χρόνια, ξεκινάει ένα ταξίδι αναψυχής διαρκείας 14 ημερών στη Δυτική Ελλάδα. Από τον Πειραιά επιβιβάζεται στο ατμόπλοιο «Θεσσαλία» στις 19 Απριλίου του 1884 και φτάνει την ίδια μέρα στη Πάτρα. Από την Πάτρα παίρνει το ατμόπλοιο «Πάρος» για Αμβρακικό.
Το ατμόπλοιο «Πάρος» σταματάει σε λιμάνια της Ιθάκης, Λευκάδας, Δυτικής Ακαρνανίας (Μύτικα, Αστακό) και από κει προσορμήζεται στο Μενίδι της Άρτας. Στο Μενίδι, ο Βικέλας και οι φίλοι του επιβιβάζονται σε άμαξα και φτάνουν στην Άρτα την 21η Απριλίου 1884, ημέρα Σάββατο.
Η πρώτη εντύπωση του κοσμοπολίτη Βικέλα, δεν είναι και τόσο κολακευτική για την πόλη της Άρτας²: … «Ἡ Ἄρτα δὲν κατώρθωσεν εἰσέτι ν ̓ ἀπεκδυθῇ τον τύπον Τουρκικῆς πόλεως. Αἱ λιθόστρωτοι όδοί της εἶναι στεναί, σκοτειναί, ἐλεειναί. Τινὲς αὐτῶν ἔχουν δῆθεν πεζοδρόμια ἑκατέρωθεν τόσῳ ὑψηλότερα τῆς ἀναμεταξὺ τους κοίτης προς διάβασιν τῶν κτηνῶν καὶ τῶν ὑδάτων τοῦ οὐρανοῦ εἴτε καὶ ἐκ ταπεινοτέρων πηγῶν ὥστε διὰ νὰ μεταβῇ τις ἀπὸ τὸ ἓν πεζοδρόμιον εἰς τὸ ἄλλο ἀνάγκη νὰ πηδήσῃ τολμηρῶς ἐντὸς τῆς ἀναμέσον λάσπης.
Αἱ οἰκίαι ἔξωθεν φαίνονται ὡς ἐπὶ τὸ πολὺ ταπειναὶ καὶ ἄθλιαι τὸ πᾶν δὲ μαρτυρεῖ κατάπτωσιν καὶ κατήφειαν. Ἤρχισαν ποῦ καὶ ποῦ νὰ εὐρύνωνται αἱ ὁδοὶ καὶ νέαι οἰκοδομαὶ ν ̓ ἀνεγείρωνται ἀλλὰ θὰ παρέλθῃ καιρὸς πρὶν ἢ ἀλλάξῃ ἐπαισθητῶς ἡ ὄψις τῆς πόλεως. Ὅπως ἐπέλθῃ ριζική μεταβολὴ ἔπρεπε νὰ προηγηθῇ τῆς ἀνοικοδομήσεως κατεδάφισις. Ἀλλὰ πρὸς τοῦτο ἀπαιτεῖται εὐπορία ἡ δὲ δυστυχὴς Ἄρτα ἐπὶ τοῦ παρόντος δὲν εὐπορεῖ.»…

Η Ελληνική και Τουρκική πλευρά
Στη συνέχεια ο Βικέλας κατευθύνεται προς την εβ- ραϊκή συνοικία³ της Άρτας, στο κέντρο της οποίας βρισκόταν η κατοικία του νομάρχη. Σημειώνει ότι ήταν Σάββατο ημέρα αργίας των Εβραίων και είδε στα παράθυρα και τις πόρτες των σπιτιών τους όμορφες Ισραηλήτισσες. Φεύγοντας από την εβραϊκή συνοικία ο Βικέλας επισκέπτεται την Παρηγορήτισσα και κατόπιν πηγαίνει στο γεφύρι⁴ της Άρτας.
Το γεφύρι της Άρτας ήταν την εποχή εκείνη το σύνορο ανάμεσα στο ελληνικό και το τουρκικό κράτος. Σημειωτέον ότι η πόλη της Άρτας καταλήφθηκε από τους Τούρκους το έτος 1449 και παρέμεινε στην κατοχή τους 432 χρόνια. Με τη συνθήκη του Βερολίνου του 1881 η Άρτα προσαρτήθηκε στο ελληνικό κράτος. Η μεν πόλη της Άρτας παρέμενε στο ελληνικό κράτος, ενώ τα κτήματα των Αρτινών στον κάμπο πέραν της γέφυρας ήταν στο τούρκικο. Το σύνορο ανάμεσα στα δύο κράτη ήταν η μεσαία καμάρα του γεφυριού και ολόκληρος ο Άραχθος από τις πηγές του μέχρι τον Αμβρακικό κόλπο.
Κατά τον Τάκη Βαφιά⁵: …«στις δύο άκρες του γεφυριού τοποθετήθηκαν σιδερένιες πόρτες που άνοιγαν το πρωί με την ανατολή του ηλίου και έκλειναν με τη δύση. Οι Αρτινοί που είχαν τα μαγαζιά τους έξω από τη γέφυρα και όσοι είχαν τα κτήματά τους στον κάμπο, για να περάσουν το γιοφύρι και να πάνε στις δουλειές τους έπρεπε να έχουν το πασαπόρτι και να φοράνε και φέσι. Το απόγευμα πριν βασιλέψει ο ήλιος στην Τουρκική επικράτεια ακουγόταν το μπουρί, ένα σάλπισμα προειδοποιητήριο για όσους ήθελαν να γυρίσουν στην Άρτα. Μετά το τρίτο σάλπισμα έκλεινε η σιδερένια πόρτα, για να ξανανοίξει το πρωί με την ανατολή του ηλίου»…

«Βραχώρι, εκεί ντουλειά, παράς!»
Πολλά εμπορεύματα, ζάχαρη, καφές, μπαχαρικά, πετρέλαιο, σπίρτα, πολλά είδη ιματισμού ήταν πολύ φθηνότερα στο τούρκικο απ΄ ότι στην Ελλάδα. Αυτά τα φθηνά εμπορεύματα τα αγόραζαν επαγγελματίες λαθρέμποροι από τα μαγαζιά της γέφυρας στην Τούρκικη επικράτεια και τα πουλούσαν πολύ ακριβότερα στην Άρτα και σε γειτονικές της πόλεις. Το λαθ-ρεμπόριο σταματάει μετά το τέλος του βαλκανικού πολέμου 1912-1913, με την απελευθέρωση και της υπόλοιπης Ηπείρου.
Ενδιαφέρουσα είναι η παρατήρηση του Βικέλα ότι πολυάριθμοι Αλβανοί χωρικοί εξαγόραζαν την άδεια να περάσουν στον ελληνικό κράτος. Οι άνθρωποι αυ-τοί ήταν μουσουλμάνοι και δεν μιλούσαν ελληνικά. Ο Βικέλας τους ρώτησε που πηγαίνουν, εκείνοι κατάλαβαν την ερώτηση και απάντησαν: «Βραχώρι, εκεί ντουλειά, παράς!». Οι Αλβανοί χωρικοί πήγαιναν στο Αγρίνιο ως οικοδόμοι στα μεγάλα δημόσια έργα που γινόταν εκεί.

Από Μενίδι δυο ώρες για την Άρτα
Ο Βικέλας κοσμοπολίτης και κοινωνικά ευαίσθητος σχολιάζει σ’ αυτή τη σύντομη επίσκεψη του τα κακώς κείμενα της Άρτας που δεν διαφέρουν από τα ισχύοντα σ’ άλλες ελληνικές πόλεις της εποχής όπως η Πάτρα, η Πρέβεζα ᾔ η Αθήνα.
Λιμνάζοντα όμβρια ύδατα, λύματα, κόπρανα ζώων, έλλειψη αποχετευτικού συστήματος δημιουργούσαν μια επισφαλέστατη για την υγεία κατάσταση, 68 χρόνια μετά την μεγάλη πανώλη της Άρτας⁶ του 1816. Στη Πρέβεζα τότε η σημερινή λεωφόρος Ειρήνης ήταν ο χείμαρρος Κουραδάς, στην Αθήνα η σημερινή οδός Σταδίου που οδηγούσε στο Παναθηναϊκό στάδιο ήταν ο «Χεζοπόταμος», ενώ στη Πάτρα⁷ τα έλη της προκαλούσαν πολλές επιδημίες και μόλις το 1883 ο δήμαρχος Θάνος Κανακάρης άρχισε την συστηματική αποξήρανσή τους.
Στην ολιγόωρη επίσκεψή του στην Άρτα το 1884 ο Δημήτριος Βικέλας μας δίνει πληροφορίες για την οργάνωση του αστικού χώρου της πόλης, το οδικό της δίκτυο με τα στενά λιθόστρωτα και βρωμερά δρομάκια της και τα γνωστότερα τοπόσημά της, όπως το γεφύρι, ο πλάτανος του Αλή Πασά, η Παρηγορίτισσα και άλλα. Ενδιαφέρουσες επίσης είναι οι πληροφορίες του για τις θαλάσσιες και χερσαίες συγκοινωνίες της εποχής. Ο Βικέλας ήρθε με ατμόπλοιο στο Μενίδι και από κει με άμαξα στην Άρτα. Η διαδρομή από το Μενίδι στην Άρτα με άμαξα τότε είχε διάρκεια δύο ωρών. Το θαλάσσιο ταξίδι με το ατμόπλοιο «Πάρος» του Αμβρακικού ήταν σαφώς πιο άνετο από το ταξίδι με την άμαξα.

Οι επόμενοι σταθμοί
Ο Βικέλας και οι φίλοι του αναχωρούν από την Άρτα με την άμαξα ενός Μεσολογγίτη αγωγιάτη του Ιωάννη Κακού, και φτάνουν στο Μενίδι, όπου διανυκτερεύουν στο ατμόπλοιο «Πάρος». Την επόμενη μέρα που είναι Κυριακή φτάνουν στη Πρέβεζα ατμοπλοϊκώς. Από την Πρέβεζα, επισκέπτονται τη Νικόπολη και στη συνέχεια μέσω Πρεβέζης φτάνουν στο Καρβασαρά⁸ στις 23 Απριλίου, ημέρα της εορτής του Αγίου Γεωργίου. Ο Βικέλας συναντά τον φουστανελοφόρο δήμαρχο, γοητεύεται από την απέριττη ομορ- φιά της παράλιας πολίχνης και σημειώνει την ύπαρξη Café chantan.
Από την Αμφιλοχία φτάνει με άμαξα μετά από τετράωρο ταξίδι, στο Βραχώρι (Αγρίνιο), που την εποχή αυτή έχει 6.000 κατοίκους. Από το Βραχώρι πηγαίνουν με άμαξα στο Αιτωλικό, την Κατοχή, και το Μεσολόγγι. Από το Μεσολόγγι επιβιβάζονται στο ατμόπλοιο «Θησεύς» και πηγαίνουν στη Ζάκυνθο. Μετά την ολοκλήρωση της επίσκεψής τους στη Ζά- κυνθο, φτάνουν με ατμόπλοιο στο Κατάκολο. Από το Κατάκολο πηγαίνουν στον Πύργο και από κει επισκέπτονται τον αρχαιολογικό χώρο της Ολυμπίας στις 28 Απριλίου. Φεύγοντας από την Ολυμπία επιστρέφουν στον Πύργο περνώντας από διάφορους οικισμούς της περιοχής. Στον Πύργο φτάνουν στις 29 Απριλίου του 1884, αλλά επειδή δεν βρίσκουν άμαξα να πάνε στη Πάτρα αναγκάζονται να διανυκτερεύσουν σε κεντρικό ξενοδοχείο της πόλης. Το βραδάκι ο Βικέλας και οι φίλοι του επισκέπτονται το «Café Aman»ᶢ του Πύργου.
Στο «Café Aman» του Πύργου μια ευτραφής Αρμένισσα τραγουδάει και χορεύει μελαγχολικά τούρκικα τραγούδια, τα οποία τέρπουν το κοινό. Την ορχήστρα αποτελούσαν, ένας Αρμένης, ένας βλάχος κι ένας Έλληνας. Ο λόγος που δεν έβρισκε άμαξα ο Βικέλας στον Πύργο ήταν το γεγονός ότι τότε δεν γινόταν γάμοι το Μάιο μήνα, γι’ αυτό έσπευδαν όλοι να παντρευτούν τον Απρίλιο. Το έθος της μη τέλεσης γάμων κατά το Μάη μήνα οφείλεται στη γενική λαϊκή αντίληψη ότι ο μήνας αυτός είναι καλομηνάς αλλά και καταραμένος.

Από την Πάτρα στην Κόρινθο
Τη Πρωτομαγιά φτάνει στη Πάτρα με άμαξα από τον Πύργο. Ο Βικέλας εντυπωσιάζεται από την ομορφιά της Πάτρας του 19ου αιώνα το αστικό και το φυσικό της τοπίο και παραθέτει διαχρονικά στοιχεία από την ιστορία της πόλης.
Ενδιαφέρον παρουσιάζει η επίσκεψή του στο κάσ- τρο της Πάτρας, που την εποχή εκείνη, όπως και πολλά άλλα κάστρα του ελληνικού κράτους, λειτουργούσε ως φυλακή . Η κατάσταση που επικρατούσε στη φυλακή του κάστρου της Πάτρας ήταν άθλια. Πριν αναχωρήσει από την Πάτρα, ο Βικέλας επισκέπτεται τη μονή Γηροκομείου και τις εγκαταστάσεις της οινοποιίας Achaia Claous.
Το βράδυ φεύγει από τη Πάτρα με ατμόπλοιο και φτάνει στη Κόρινθο, περιγράφει τα έργα που γίνονται στη διώρυγα του Ισθμού και τη νέα πόλη της Κορίνθου, η οποία χτίστηκε μετά το σεισμό του 1857 που κατέστρεψε τη Παλαιά Κόρινθο. Το ταξίδι του τελειώνει στις 2 Μαΐου που φτάνει με ατμόπλοιο στον Πειραιά, και από κει στην Αθήνα.

Ενημερωμένος ταξιδιώτης
Τελειώνοντας το σύντομο αυτό κείμενο για την Άρτα, που βασίζεται στις φευγαλέες εντυπώσεις μιας μέρας του 1884 ενός διανοούμενου και κοσμοπολίτη συγγραφέα, όπως ο Δ. Βικέλας επιβεβαιώνουμε πληροφορίες γνωστές και από άλλα κείμενα της εποχής που αναφέρονται στη κατάσταση της Άρτας, η οποία με αρ- γούς ρυθμούς αστικοποιείται.
Ο Βικέλας είναι ενημερωμένος ταξιδιώτης, γνωρίζει την ιστορία της πόλης και των περιοχών που επισκέπτεται, τα κείμενα των περιηγητών, του Leake του Pouqueville και άλλων. Καταγράφει με κατανόηση τα προβλήματα που υπάρχουν όπως τα στενά και βρώμικα δρομάκια της Άρτας, τις δυσκολίες που δημιουργεί το γεφύρι – σύνορο ανάμεσα στο τούρκικο και το ελληνικό κράτος καθώς και τη φτώχεια πολλών κατοίκων της πόλης.
Από το κείμενο αυτό συμπεραίνουμε τη δυσκολία των χερσαίων επικοινωνιών της εποχής συγκριτικά με τις θαλάσσιες, σε ένα οδικό δίκτυο που είναι άθλιο.
Η περιοδεία του Βικέλα «Από Νικοπόλεως είς Ολυμπίαν» διαρκεί 14 ημέρες. Ο συγγραφέας με τους φίλους του επισκέπτεται αρχαιολογικούς και ιστορικούς τόπους, καταγράφοντας την καθημερινότητα της εποχής, την κοινωνική ζωή, ήθη, έθιμα, τρόπους διασκέδασης των αστικοποιημένων χωρικών όπως το Café Chantan του Καρβασαρά ἢ το Café Aman του Πύργου, την κατάσταση των φυλακισμένων του κάστρου της Πάτρας και την οικοδομική δραστηριότητα σε πόλεις του ελληνικού κράτους όπως το Αγρίνιο, που προσελκύει Αλβανούς εργάτες από το τούρκικο. Οι πόλεις είναι η γεωμορφολογία τους, το τοπίο τους, οι άνθρωποί τους, τα μνημεία του παρελθόντος τους, τα κτίσματα της εποχής τους και η γενικότερη νοοτροπία των κατοίκων τους.

Οι συνομιλίες του Βικέλα
Ο Βικέλας σ’ αυτό το δεκατετραήμερο ταξίδι γνωριμίας του στη Δυτική Ελλάδα συνομιλεί με άνδρες όπως ο καπετάνιος του ατμόπλοιου «Πάρος», εκπροσώπους της Τοπικής Αυτοδιοίκησης όπως ο Νομάρχης Άρτας και οι Δήμαρχοι Άρτας και Καρβασαρά, αμαξάδες, ξενοδόχους, εστιάτορες και άλλους.
Ο συγγραφέας μας συνομιλεί και με γυναίκες, όπως οι κομψές Ιθακίσιες, «σχεδόν Ευρωπαίες», που έχουν κτήματα στο Ιόνιο νησί Κάλαμος και τις συναντά στο πλοίο «Πάρος», η ξενοδόχος της Λευκάδας, η χαριτωμένη κόρη του έγκριτου Πρεβεζάνου που παίζει στο πιάνο Σοπέν ή η ευτραφής Αρμένισσα ορχηστρίς του Café Aman του Πύργου. Από το κείμενο αυτό προκύπτει ότι Έλληνες που ταξιδεύουν χάριν αναψυχής την εποχή αυτή σπανίζουν. Το πιο σημαντικό αστικό κέντρο είναι η πόλη των Πατρών, με τα ωραία της κτίρια, δημόσια και ιδιωτικά, τη ρυμοτομία και το λιμάνι της.
Μετά την εμπειρία ή τις αναμνήσεις ενός σκληρού παρελθόντος, όσον κι αν οι νοοτροπίες των ανθρώπων αλλάζουν με αργούς ρυθμούς, από το κείμενο του Βικέλα προκύπτει ότι η κοινωνία της εποχής του ελπίζει στην έλευση καλυτέρων ημερών και στη διαμόρφωση ενός ελληνικού κράτους ευρωπαϊκών προδιαγραφών σε επίπεδο θεσμών, ανάπτυξης και πολιτικών δικαιωμάτων.

Σημειώσεις

1. Ο Δημήτριος Βικέλας (1835-1908), σημαντικός λόγ- ιος, πεζογράφος και ποιητής του 19ου αιώνα, γεννήθηκε στην Ερμούπολη της Σύρου και πέθανε στην Αθήνα.
Το πιο σημαντικό του έργο είναι το μυθιστόρημα «Λουκής Λάρας» (1879). Γόνος εμπορικής οικογένειας από την πλευρά του πατέρα του αλλά και της μητέρας του, το γένος Μελά. Έζησε στη Κωνσταντινούπολη, την Οδησσό, το Λονδίνο, το Παρίσι και την Αθήνα. Συμμετείχε στην Επιτροπή Διοργάνωσης των Ολυμπιακών Αγώνων της Αθήνας το 1896. Ο Δ. Βικέλας είχε σημαντική κοινωνική δραστηριότητα για την εποχή του. Το 1898 ίδρυσε τον Οίκο των Τυφλών και το 1899 μαζί με το Γεώργιο Δροσίνη το Σύλλογο προς διάδοσιν ωφελίμων βιβλίων. Μετά το θάνατό του η σημαντική βιβλιοθήκη του δωρήθηκε στο Δήμο Ηρακλείου Κρήτης, και αποτέλεσε τον πυρήνα της γνωστής «Βικελαίας βιβλιοθήκης». Περισσότερα για το Δ. Βικέλα βλέπε: «Δημήτριος Βικέλας Η ζωή μου» εκδόσεις Περίπλους, Αθήνα 1997.
2. Το απόσπασμα για την Άρτα που παραθέτουμε στο σημερινό μας σημείωμα προέρχεται από το δημοσίευμα του Δ. Βικέλα, «Από Νικοπόλεως εις Ολυμπίαν», εκδόσεις Εκάτη 1991, σελίδες 37 και 38. Πρώτη έκδοση: Εν Αθήναις, 1885, εκ του Τυπογραφείου «Ανδρ. Κορομηλά» και «Κοραή».
3. Για τις εβραϊκές συνοικίες της Άρτας βλέπε Κ.Α. Τσιλιγιάννης, «Η εβραϊκή κοινότητα της Άρτας», έκδοση ΚΙΣ, Θεσσαλονίκη 2004, σελίδα 95. Κατά τον Evliya Çelebi (1611-1682), οι εβραϊκές συνοικίες της Άρτας ήταν: Στον «Όχτο» ή «Τσιμέντα» στη σημερινή Οδό Φιλελλήνων, όπου και εβραϊκό σχολείο. Στη σημερινή Οδό Μακρυγιάννη όπου και η συναγωγή «Πουλιέζα» και κοντά στη συναγωγή «Γκρέκα». Κάποιοι εύποροι Αρτινοί Εβραίοι δεν κατοικούσαν στις εβραϊκές συνοικίες.
4. Για το γεφύρι της Άρτας βλέπε Αφέντρας Γ. Μουτζάλη, «Πειρατές από το Αλγέρι, ο γατοφάγος και το γεφύρι της Άρτας», περιοδικό «Σκουφάς», τόμος ΙΣΤ (τεύχος 103 -105), 2015, σελίδες 5 έως 17.
5. Τάκης Βαφιάς, «Αναμνήσεις από την παλιά Άρτα», Θεσσαλονίκη 2010, «Το λαθρεμπόριο στην Άρτα (1881-1913)» σελίδες 12 έως 15. Τους λαθρέμπορους της Άρτας τότε τους έλεγαν εργάτες της νύχτας. Γνωστοί Αρτινοί λαθρέμποροι ήταν ο Γιάννης και ο Κώστας Μανώλης, ο Πάνος Φασάρος και ο Μίτζιλης. Μικρής κλίμακας μεταπρατικό λαθρεμπόριο ασκούσαν κι άλλοι οι οποίοι αγόραζαν την νύχτα από τους μεγάλους λαθρέμπορους μικρές ποσότητες προϊόντων, όπως καφέ, μπαχαρικά, ζάχαρη και άλλα και τα πουλούσαν την ημέρα στη πελατεία τους. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση της Κουτσογίδαινας, η οποία την ημέρα τριγυρνούσε στις γειτονιές της Άρτας με δυο τρεις γίδες δήθεν ότι πουλούσε γάλα, ενώ έπαιρνε παραγγελίες και πωλούσε λαθρεμπορικά προϊόντα στις νοικοκυρές.
6. Γ. Μ. Καρατσιώλης, «Η επιδημία πανώλης στην Άρτα του 1816», περιοδικό «Σκουφάς», Ιανουάριος – Ιούνιος 1980, σελίδες 234 έως 249.
Αφέντας Γ. Μουτζάλη, «Οι λοιμώδεις νόσοι στην Άρτα του 19ου αιώνα και μαγικοθρησκευτικές τελετουργίες αντιμετώπισής τους», Εφημερίς «Ταχυδρόμος της Άρτας», φύλλο 9 Μαρτίου 2022, σελίδες 12 και 13.
7. Ο μεγαλύτερος βάλτος της Πάτρας ήταν αυτός που βρισκόταν γύρω από τον ναό του Πρωτοκλήτου και ονομαζόταν βάλτος του Αγίου Ανδρέα. Ο Θάνος Κανακάρης, γιος του Μπενιζέλου Ρούφου, σπούδασε νομικά στην Αθήνα και το Παρίσι και υπήρξε Δήμαρχος Πατρέων τις περιόδους 1879 έως 1883 και 1895 έως 1899. Το 1883 επί δημαρχίας του άρχισε και ολοκληρώθηκε η αποξήρανση και επίχωση των βάλτων του Αγίου Ανδρέα και του Αγίου Γερασίμου. Τα έλη αυτά αποτελούσαν αιτία μολυσματικών ασθενειών και ο Τύπος της εποχής αποκαλούσε την περιοχή απέραντο νοσοκομείο.
8. Καρβασαράς, η σημερινή Αμφιλοχία. Η ονομασία Καρβασαράς είναι παραφθορά του Καραβάν σαράι (kervansaray), που κυριολεκτικά σημαίνει «παλάτι των καραβανιών». Τα καραβάν σαράγια ήταν σταθμοί ανεφοδιασμού και καταλύματα καραβανιών που βρίσκονταν κατά μήκος των μεγάλων εμπορικών οδών. Περισσότερα για τα καραβάν σαράγια βλέπε Πασχάλης Ανδρούδης, «Χάνια και Καραβάν Σεράγια στον Ελλαδικό χώρο και στα Βαλκάνια», Θεσσαλονίκη 1997, σελίδες 253: Κονάκ Καπού Αγά (Καρβασαράς -Αμφιλοχία). Σύμφωνα με τον Τούρκο περιηγητή Εβλιγιά Τσελεμπί (1611 -1682) ο Καρβασαράς «…είναι ένα μεγάλο χάνι, σκεπασμένο με κεραμίδια που έχει πενήντα καμινάδες. Το ΄χτισε ο μακαρίτης βεζίρης του Μισίρι (Αίγυπτος) Χαδούμ Αμπντούλ Ραχμάν Πασάς…». Ο Καρβασαράς, σημερινή Αμφιλοχία, λιμάνι στο μυχό του Αμβρακικού έχει υψόμετρο 10 και οικίστηκε μετά το 1821. Στην αρχαιότητα η Αμφιλοχία ήταν περιοχή της Βόρειας Ακαρνανίας, με κυριότερη πόλη το Άργος Αμφιλοχικόν.
9. Τα Cafe Aman ήταν λαϊκά κέντρα όπου τραγουδίστριες με συνοδεία λαϊκών οργάνων, τραγουδούσαν και χόρευαν αμανέδες. Για παράδειγμα στα Cafe Aman της Πάτρας, σημαντικού λιμανιού τον 19ο αιώνα, γνωστές φίρμες της εποχής ήταν η Μπελαγάμπα, η Μαντζαβίνου και άλλες.
Τα Cafe Chantan ήταν δυτικότροπα κέντρα όπου οι αρτίστες τραγουδούσαν ελληνικά και ξένα τραγούδια με συνοδεία πιάνου. Τόσον τα μεν όσον και τα δε δημιουργούσαν πρόβλημα στην κοινωνία καθώς γύρω από αυτά κινούνταν ένας υπόκοσμος που τα συντηρούσε αλλά και μια πελατεία που τροφοδοτούσε τα πάθη της. Τα καφωδεία αυτά αντιστοιχούσαν στα σημερινά σκυλάδικα. Ο Τύπος της Πάτρας, αλλά και άλλων πόλεων, ζητούσε να κλείσουν. Βλέπε Κ. Ν. Τριανταφύλλου, «Ιστορικό Λεξικό των Πατρών», Πάτρα 1980 λήμμα καφωδεία, σελίδα 188.
10. Για την Πάτρα του 19ου αιώνα βλέπε άρθρο μου: «Μεταβολές του αστικού τοπίου στη Πάτρα του 19ου αιώνα» Πελοποννησιακά, Τόμος ΛΑ’, Αθήνα 2018, σελίδες 605 έως 636.
11. Για την κατάσταση των φυλακών του ελληνικού κράτους τον 19ο αιώνα βλέπε άρθρο μου: «Appert, ένας Γάλλος που διέθεσε την περιουσία και τη ζωή του στην ανακούφιση των φυλακισμένων της Ευρώπης του 19ου αιώνα και ο θάνατός του στη Μεθώνη» εφημερίς «Ταχυδρόμος Άρτας», φύλλο 30/7/2023.
12. Η διώρυγα του Ισθμού της Κορίνθου, ενώνει το Σαρωνικό με τον Κορινθιακό κόλπο. Τα έργα διάνοιξης του Ισθμού άρχισαν το έτος 1880 και ολοκληρώθηκαν το 1893.

13. Σημαντική πηγή για την Άρτα της εποχής παραμένει το «Δοκίμιον Ιστορικόν περί Άρτης και Πρεβέζης» του λόγιου μητροπολίτη Σεραφείμ Ξενόπουλου Βυζάντιου, Άρτα 1884, 2003 εκδόσεις «Σκουφάς».

14. Οι χερσαίες επικοινωνίες της εποχής γίνονται με άμαξες και είναι δύσκολες λόγω της αθλίας κατάστασης του οδικού δικτύου, αργές, κουραστικές και επικίνδυνες λόγω ληστείας. Χαρακτηριστικά παραδείγματα: 1. Η απόσταση από το Μενίδι στην Άρτα τότε ήταν δύο ώρες, σήμερα εάν ο δρόμος δεν έχει κίνηση, είναι 8 με 10 λεπτά.
2. Η απόσταση τότε από την Πάτρα στην Χαλανδρίτσα ήταν 2½ ώρες με άμαξα, σήμερα είναι 15 λεπτά με αυτοκίνητο.
3. Η απόσταση από την Πάτρα στη Προστοβίτσα (Δροσιά) Τριταίας, οικισμού που βρίσκεται στις πλαγιές του Ερυμάνθου και σε υψόμετρο 680, τότε ήταν 12 ώρες ενώ σήμερα είναι 1½. Τα στοιχεία του νομού Αχαΐας προέρχονται από το βιβλίο του Πατρινού λογίου ιατρού και πεζοπόρου, Χρήστου Π. Κορύλλου: «Χωρογραφία της Ελλάδος Α’ Νομός Αχαΐας», Αθήνα 1903, εκ του τυπογραφείου Ανέστη Κωνσταντινίδου. Την εποχή αυτή οι αγωγιάτες, που εκτελούσαν έναντι αμοιβής τη μεταφορά προσώπων ή εμπορευμάτων με ζώα ή με άμαξες ήταν σημαντικοί επαγγελματίες για τις κοινωνίες των μικρών οικισμών. Συχνά πραγματοποιούσαν μικρεμπόριο αλλά και εξυπηρετήσεις.