Εισαγωγικά: Η 11η Μαρτίου είναι αφιερωμένη στη μνήμη της Οσίας Θεοδώρας, της πολιούχου της Άρτας. Η εορτή αυτή μας δίνει την αφορμή να εκθέσουμε πάλι κάποιες επιπλέον σκέψεις σε ορισμένα γεγονότα και ίσως οι θέσεις αυτές κάποτε να φτάσουν σε «ώτα ακουόντων».
Η επίσημη Αγιοκατάταξη της Οσίας
H πολιούχος της Άρτας δεν έχει επίσημη αγιοκατάταξη στο Ορθόδοξο και επίσημο Αγιολόγιο του Οικουμενικού Πατριαρχείου. Από την ηλεκτρονική διεύνθυνση – http://www.ec-patr. eu/gr/typikon, παρουσιάζουμε στη συνέχεια το Αγιολόγιο του Οικουμενικού Πατριαρχείου για τα έτη 2023, 2024 και 2025. Όπως βλέπουμε, ο τιμώμενος και αναγνωρισμένος από το Οικουμενικό Πατριαρχείο Άγιος στις 11 Μαρτίου είναι ο Πατριάρχης Ιεροσολύμων Σωφρόνιος.
Η διαδικασία της αγιοκατάταξης
Η μνήμη της Οσίας αναγράφεται στο Συναξάριο του Μηνιαίου του Μαρτίου της Εκκλησίας της Ελλάδος, ενώ εκκρεμεί η επίσημη αγιοκατάταξή της.
Προκειμένου να γίνουν κατανοητά τα γραφόμενα, παραθέτουμε στη συνέχεια απαραίτητα στοιχεία που πρέπει να γνωρίζουμε για τη διαδικασία Αγιοκατάταξης στην Ορθόδοξη Εκκλησία. Τους πρώτους αιώνες, η καταξίωση ενός αγίου στη συλλογική συνείδηση του πληρώματος της Εκκλησίας, επιβεβαιωνόταν με την απλή εγγραφή του ονόματός του στα Δίπτυχα, χωρίς να χρειάζεται η κανονιστική σφραγίδα μιας επίσημης αρχής. Ακόμη και πολύ αργότερα, την περίοδο των νεομαρτύρων, παρατηρούνται φαινόμενα άμεσης και αυθόρμητης αναγνώρισης της αγιότητας ενός μάρτυρα, όπως συνέβη στην περίπτωση του αγίου νεομάρτυρα Γεωργίου, του εν Ιωαννίνοις.
Γενικά, όμως, με την πάροδο των αιώνων, η Ορθόδοξη Εκκλησία καθιέρωσε έναν ασφαλή τρόπο αναγνώρισης της αγιότητας, προφανώς για να αποτρέπει αμφιλεγόμενες, αδόκιμες ή λανθασμένες εκδοχές αγιολογικής τιμής. Η διαδικασία αυτή ξεκινά πάντα από τη φωνή του λαού του Θεού μιας τοπικής εκκλησίας, η οποία αναγνωρίζει και μαρτυρεί την αγιότητα ενός μέλους της. Στη συνέχεια, ο οικείος επίσκοπος αναλαμβάνει τη συγκρότηση φακέλου.
Ο φάκελος περιέχει όλα τα διαθέσιμα ιστορικά στοιχεία του προτεινόμενου προσώπου, τα οποία εκφράζουν και τεκμηριώνουν την καταξίωσή του στην αγιολογική συνείδηση της τοπικής εκκλησίας, δικαιολογούν την επίσημη αναγνώριση της αγιότητάς του και την εγγραφή του στο επίσημο εορτολόγιο της Ορθοδόξου Εκκλησίας και εισηγείται την επίσημη αναγνώριση του Αγίου. Ο φάκελος αυτός αποστέλλεται προς την εκκλησιαστική του αρχή (την Ιερά Σύνοδο) και στη συνέχεια η Ιερά Σύνοδος αποστέλλει τον φάκελο στο Οικουμενικό Πατριαρχείο. Μόλις ολοκληρωθούν οι διαδικασίες, τότε καλείται το Πατριαρχείο, να συντάξει τον «Τόμο Αγιοκατατάξεως», δηλαδή να καθιερώσει σε παγκόσμιο και πανορθόδοξο επίπεδο την τιμή του Αγίου, που γίνεται ήδη σε τοπικό επίπεδο.
Κατά τη διακήρυξη της αγιότητας, συντάσσεται σχετική εκκλησιαστική πράξη, η οποία υπογράφεται πανηγυρικά στον Πατριαρχικό Ναό, κατά τη διάρκεια μικρής τελετής.
Στη συνέχεια ο νέος Άγιος γράφεται στο επίσημο Αγιολόγιο του Οικουμενικού Πατριαρχείου και των κατά τόπους Ορθοδόξων Εκκλησιών. Επομένως, απαιτούνται σχετικές ενέργειες από τους τοπικούς ιθύνοντες, ώστε να γίνει η άμεση επίσημη αγιοκατάταξη της Οσίας στο εορτολόγιο του Οικουμενικού Πατριαρχείου με την προβλεπόμενη εκκλησιαστική διαδικασία. Είναι παράδοξο και αντιφατικό, η πολιούχος μιας πόλεως, που αποτελούσε την Ιστορική Πρωτεύουσα του Δεσποτάτου της Ηπείρου να είναι μόνο μια τοπική Αγία, άγνωστη στο χριστεπώνυμο Ορθόδοξο πλήρωμα για την προσφορά της στην Ορθοδοξία και στο Ελληνικό γένος.
Σημειώνουμε ότι υπάρχει μόνο έγκριση για τη λιτανεία των λειψάνων της Οσίας από την Ιερά Σύνοδο της Εκκλησίας της Ελλάδος (αριθμ. πρωτ. 2735/ διεκπ. 4266/ 15 Φεβρουαρίου 1928) επί Αρχιεπισκόπου Χρυσοστόμου Παπαδόπουλου, μετά από σχετική αίτηση του Μητροπολίτη Άρτας Σπυρίδωνος.
Η τέλεση της Ημερινής και όχι Εσπερινής Λειτουργίας των Προηγιασμένων το πρωί της 11ης Μαρτίου
Σύμφωνα με το Ορθόδοξο τυπικό, κατά τη Μεγάλη Σαρακοστή δεν τελείται καθημερινά η Θεία Λειτουργία, που τελείται μόνο Σάββατο και Κυριακή. Τετάρτη και Παρασκευή και στις μνήμες Αγίων τις καθημερινές τελείται η Θεία Λειτουργία των Προηγιασμένων δώρων. Η ακολουθία αυτή είναι Εσπερινή. Τελείται δηλαδή σε συνδυασμό με την Ακολουθία του Εσπερινού, όμως «οικονομικώς».
Πρακτικοί λόγοι μετέφεραν την τέλεση της Λειτουργίας αυτής το πρωί, με αποτέλεσμα να δημιουργείται μια λειτουργική αταξία. Δηλαδή ψέλνονται ύμνοι του Εσπερινού (που τελείται μετά της 3 το απόγευμα) κατά τις πρωινές ώρες. «Τις γαρ, νουν έχων, ουκ εταλάνισεν ενδομύχως εαυτόν, ψάλλων ηλίου ανίσχοντος – Φως ιλαρόν – και Έπαρσης των Χειρών Μου Θυσία Εσπερινή και πάντα τα λοιπά τα εις εσπέραν αναφερόμενα;» (Αρχιμανδρίτης Δοσίθεος Κανέλος).
Η τέλεση της προηγιασμένης το πρωί είναι προβληματική, σύμφωνα με τον άγιο Νικόδημο, αλλά και σύμφωνα με την κοινή λογική. Αυτή η λειτουργική αταξία της Εσπερινής προηγιασμένης το πρωί γινόταν και στη μνήμη της Οσίας, όταν η 11η Μαρτίου ήταν καθημερινή, όπως συνέβη και φέτος.
Το πρόβλημα λύθηκε χάρη στις ενέργειες του μακαριστού ηγουμένου της Μονής Τατάρνας Δοσιθέου. Μετά από ενδελεχή λειτουργική έρευνα, συνέθεσε Ημερινή Λειτουργία των Προ-ηγιασμένων Δώρων, με βάση το Ασματικό Τυπικό του Αγίου Συμεών Θεσσαλονίκης. Η ακολουθία αυτή εκδόθηκε από την ιερά Μονή Τατάρνας, μετά από σχετική έγκριση της Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος.
Στον πρόλογο του σχετικού βιβλίου γράφονται τα εξής: «Ο της Ιεράς Σταυροπηγιακής Μονής Παναγίας Τατάρνης τέταρτος κτίτωρ και ηγούμενος, αείμνηστος πατήρ ημών γέρων Δοσίθεος, τη αυτού μερίμνη, λιπαρά γνώσει και ερεύνη κατέλιπεν ημίν, συν άλλοις πολλοίς, και την τάξιν της Ημερινής Θείας Λειτουργίας των Προηγιασμένων μετ’ Αντιφώνων, βάσει του υπό του αγίου Συμεών Θεσσαλονίκης διασωθέντος ασματικού Τυπικού. Διο, ταις ουρανοθέν ευχαίς αυτού προβαίνομεν μετά περιχαρείας και συγκηνίσεως πολλής – του πληρώματος του χρόνου εληλυθότος – εις την τύποις αυτής έκδοσιν, καθ’ ότι η διάταξις αύτη, ήδη υπό της Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος διά του υπ’ αριθ. Πρωτ. 5815/10.01.2024 εγγράφου αυτής εγκριθείσα ως λειτουργικώς ορθή, άμεμπτος και κατά πάντα αρτία, μεγάλως θέλει αναπαύση τους εραστάς της ευτάκτου τάξεως και τους βουλομένους προσφέρειν τω Τρισαγίω Θεώ ημών λατρείαν λογικήν…».
Με βάση τα παραπάνω επιβάλλεται να διορθωθεί η λειτουργική αταξία της τέλεσης Εσπερινής Προηγιασμένης το πρωί της ημέρα της εορτής της Οσίας Θεοδώρας, με την αντικατάστασή της με την Ημερινή. Μη ξεχνάμε, επίσης, ότι η Οσία Θεοδώρα κατά τον 13ο αιώνα ενίσχυσε σημαντικά τη Μονή Τατάρνας με μεγάλες χορηγίες.
Παρατηρήσεις στις Ακολουθίες (Εσπερινό και Όρθρο) της Οσίας στις 11 Μαρτίου
Η ακολουθία της Οσίας Θεοδώρας της 11ης Μαρτίου εκδόθηκε για πρώτη φορά στη Βενετία το 1772. Συντάχθηκε από τον Ιώβ μοναχό τον Μέλο (πρόσωπο αμφιλεγόμενο) και περιλαμβάνει προσθήκες τριών Ιδιόμελων (τροπαρίων) στη Λιτή και τρία απολυτίκια, που συντάχθηκαν από τον Μητροπολίτη Άρτης και Πρεβέζης Σεραφείμ Ξενόπουλο (Βυζάντιο).
Σχόλια στο κύριο
Απολυτίκιο της Οσίας
Το πιο γνωστό απολυτίκιο της Οσίας είναι το παρακάτω, που αποτελεί υμνογράφημα του Μητροπολίτη Σεραφείμ Βυζάντιου: Των βασιλίδων το κλέος, ασκητριών τε αγλάϊσμα, της Ακα- ρνανίας το εύχος και ιαμάτων ρείθρον ακένωτον·των λυπουμένων και πτωχών την προστάτιν, την ακτίνος δίκην την Αιτωλίαν πάσαν καταφωτίζουσαν. Επώνυμον την όντως δωρεών των του Θεού, την πάνσεπτον και οσίαν Θεοδώραν την Βασίλισσαν, δεύτε οι Αρταίοι πάντες πιστώς συνελθόντες ύμνοις τιμήσωμεν. Αυτή γαρ αενάως υπέρ ημών ου παύει πρεσβεύουσα.
Εντυπωσιακοί τυγχάνουν οι (τέσσερις) χαρακτηρισμοί της Οσίας στο απολυτίκιό της, ως «Βασιλίδων το κλέος», δηλαδή η ενδοξότερη και η πιο φημισμένη από τις βασιλίδες. (Κλέος, σημαίνει δόξα, φήμη, γενικότερα οτιδήποτε προβάλλεται και ακούγεται).
Αλλά, πώς ερμηνεύεται το αξίωμα «βασιλίς»; Βασιλίς σημαίνει πρώτα βασίλισσα, αλλά η Οσία ποτέ δεν υπήρξε βασίλισσα με την έννοια ότι δεν άσκησε πολιτική εξουσία, αφού μετά το θάνατο του συζύγου της Μιχαήλ έγινε μοναχή και την πολιτική εξουσία την ασκούσε ο ενήλικας γιος της Νικηφόρος. Η άποψη ότι ονομάστηκε βασίλισσα, επειδή ήταν σύζυγος του Μιχαήλ, απορρίπτεται, γιατί ο Μιχαήλ ονομαζόταν Δούκας Άγγελος Κομνηνός, ήταν Δεσπότης του κράτους της Ηπείρου και όχι βασιλιάς.
«Βασιλίς», επίσης, λεγόταν η μικρόσωμη βασίλισσα και βασιλίδα ονόμαζαν ειρωνικά οι πάπες και Λατίνοι τη Βασιλεύουσα, δηλαδή την Κωνσταντινούπολη. Συνεπώς, θα πρέπει να γνωρίζουμε, ότι η πρώτη φράση του απολυτίκιου της Οσίας «των Βασιλίδων το κλέος» σημαίνει η ενδοξότερη και η πιο φημισμένη μεταξύ των μικρόσωμων βασιλισσών, οπότε εννοεί καταχρηστικά τη Θεοδώρα.
Αν όμως ήταν διατυπωμένο «της Βασιλίδος το κλέος», δηλαδή της Κωνσταντινούπολης ή του Βυζαντίου, τότε ασφαλώς το απολυτίκιο ανήκει σε άλλο πρόσωπο εκτός της Θεοδώρας και ο Μητροπολίτης Σεραφείμ το τροποποίησε.
Η ασυμφωνία Συναξαρίου και Ακολουθιών της 11ης Μαρτίου
Α. Δεν υπάρχει συμφωνία στα στοιχεία της πνευματικής προσωπογραφίας της Οσίας Θεοδώρας μεταξύ του συναξαρίου και της ακολουθίας του Ιώβ. Συγκεκριμένα, η ακολουθία δεν ασχολείται με τον τρόπο με τον οποίο έζησε η Οσία ως έγγαμος, μητέρα και σύζυγος, ούτε πώς αντιμετώπισε τον μεγάλο πειρασμό εξ αιτίας της Γαγγρινής. Το μοναδικό τροπάριο που αναφέρεται στην οικογενειακή της ζωή είναι το παρακάτω: «Νομίμως βιούσα συζυγία, και παίδων εναλλομένη τοις βλαστήμασι, βλάβην ουχ υπέμεινας, την εκ ματαιότητος, αλλ’ αντί τούτων έκρινας μόνον κερδήσαι Χριστόν. Διο και της εφέσεως έστης, χαίρουσα εν τούτω Οσία εις αιώνας».
Επίσης, δεν γίνεται καμία αναφορά, ούτε στο φιλανθρωπικό έργο της Οσίας, ούτε αναφέρονται τα συγκλονιστικά γεγονότα που προηγήθηκαν της Οσιακής της κοίμησης.
Β. Δεν γίνεται αναφορά στην ακολουθία για τη δραστηριότητα της Οσίας ως κτιτόρισσας μονών. Αντίθετα, στο συναξάριο γίνεται αναφορά και στη δημιουργία δύο μονών. «Τον μεν τοι Δεσπότην και σύνευνον η αοίδιμος Θεοδώρα τας περικαλλείς και ευαγείς ιδούσα συστησάμενον δύο μονάς, την της Παντανάσσης, φημί και της Παναγίας επικεκλημένης, τω μεγαλομάρτυρι και αυτή Γεωργίω, θείον ανήγειρε σεμνείον και εις γυναικείον τούτο συνεστήσατο».
Επίσης, στην εβδόμη ωδή του όρθρου υπάρχει ένα τροπάριο, που αναφέρεται στο ναό του Αγίου Γεωργίου, όπου τάφηκε η Οσία: «Δειμαμένη Γεωργίω θείω Μάρτυρι, σεμνείον τίμιον, τούτω ενέθου σαυτήν, ως όλβον πολύτιμον, ύπνον τε εφύπνωσας, τον φυσίζωον, τον τοις δικαίοις πρέποντα, Θεοδώρα θαυμασία».
Η μετοχή «δειμαμένη» παράγεται από το ρήμα δέμω, που σημαίνει κατασκευάζω, κτίζω, φροντίζω. (Λέξη: δειμάμενος (Κλιτικό Αρχαίας) – Αρχική – Ριζική: δέμω <αρχ.< ρίζα δεμ- “χτίζω” <δόμος). Το συναξάριο και το παραπάνω τροπάριο αυτό μας λέγει ότι η Οσία Θεοδώρα κατασκεύασε το ιερό ναό (σεμνείον τίμιον) του Αγίου Μεγαλομάρτυρος Γεωργίου, στον οποίο και τάφηκε. Η ιστορία, όμως, μας πληροφορεί ότι ο συγκεκριμένος ιερός ναός υπήρχε ως μετόχι της Παναγίας της Περιβλέπου (του πρώτου Μη- τροπολιτικού ναού της Άρτας, που καταστράφηκε από την πλημμύρα του Αράχθου) και ήταν γνωστός ως ναός του Μεγαλομάρτυρος Γεωργίου του λεγομένου «Βυζαντινού». Η Οσία, απλά, πρόσθεσε και καλλώπισε το νάρθηκα του ναού και εγκατέστησε εκεί γυναικεία αδελφότητα.
Υπάρχουν και άλλα θέματα στο Συναξάριο και στην ακολουθία της Οσίας, τα οποία έχουν επισημανθεί σε παλιότερες δημοσιεύσεις στον τοπικό Τύπο (μελλοντικά θα επανέλθουμε).
Ευχόμαστε οι ιθύνοντες να ασχοληθούν με τα παραπάνω και να κάνουν τις απαραίτητες ενέργειες, ώστε η Αγία επίσημα να αγιοκαταταχθεί, το Συναξάριο να διορθωθεί και η ακολουθία να συμπληρωθεί.