Έρευνα του Πρωτοπρεσβυτέρου Δημητρίου Αθανασίου – Χημικού

Εισαγωγικά
Αφορμή για τη συγγραφή του παρακάτω άρθρου ήταν η ενασχόλησή μου με την ιστορία του ναού της Παρηγορήτισσας και η διαπίστωση ότι δεν υπάρχει ομοφωνία μεταξύ των ειδημόνων σε αρκετά θέματα, που αφορούν στην ιστορία του ναού και γι’ αυτό απαιτείται περισσότερη διερεύνηση. Στο παρόν άρθρο θα ασχοληθούμε με τη διερεύνηση της χρονολογίας κτήσεως του ναού.
Η πρώτη χρονολογική επιγραφή του ναού της Παρηγορήτισσας βρίσκεται πάνω από την εσωτερική κεντρική θύρα.

Άποψη του Μητροπολίτη Σεραφείμ Βυζαντίου
Στο ιστορικό δοκίμιό του ο Μητροπολίτης Σεραφείμ και στη σελίδα 145 γράφει τα εξής: «Ο Θεομητορικός πανάρχαιος ιερός ναός σεμνυνόμενος επ΄ονόματι του Ευαγγελισμού της Υπεραγίας Θεοτόκου και καλούμενος της Παρηγορηθείσης κείμενος τη συνοικία Μουχουστίου, ανηγέρθη περί τα τέλη του Η’ αιώνος, ήτοι τω σωτηρίω έτει 796, επί βασιλείας Αυτοκράτορος Ρωμαίων Κωνσταντίνου του Ε’, υιού Ειρήνης και Πατριαρχείας του εν αγίοις Ταρασίου, ως εν τη βασιλική βορείω θύρα οράται. Αλλά κατά την γνώμη ίσως και εικασίαν άλλων, ο ναός έστιν αρχαιότερος της επιγραφής, διότι εν αυτώ ευρίσκονται άνω και κάτω κατηχούμενα, άτινα μετεβλήθησαν σε παρεκκλήσια…».
Σχόλια: Η έρευνά μας έδειξε, ότι το 796 αυτοκράτορας στο Βυζάντιο ήταν ο Κωνσταντίνος ο ΣΤ’ (780 έως το 797μΧ) ΚΑΙ ΟΧΙ Ο ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Ε’ (ο οποίος πέθανε το 775), που ήταν το μοναδικό παιδί του αυτοκράτορα Λέοντος Δ΄. Ονομάστηκε συναυτοκράτορας με τον πατέρα του σε ηλικία μόλις πέντε ετών το 776 και τον διαδέχθηκε ως μοναδικός αυτοκράτορας το 780, όταν ήταν 9 ετών. Η μητέρα του, Ειρήνη η Αθηναία, επικουρούσε την αυτοκρατορική θη- τεία του ως αντιβασιλέας μέχρι το 790.
Ο Άγιος Ταράσιος υπήρξε πράγματι Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως από τις 25 Δεκεμβρίου του 784 μέχρι το θάνατό του στις 25 Φεβρουαρίου του 806.
Η αποδοχή της χρονολογίας 796 μΧ ως χρονολογία κτίσεως του ναού έρχεται σε πλήρη αντίθεση με την κτητορική επιγραφή, που υπάρχει στο ναό και σύμφωνα με τις ερμηνείες, που δόθηκαν, κτήτορες του ναού ήταν και η Οσία Θεοδώρα και ο γιος της Νικηφόρος με τη δεύτερη σύζυγό του Άννα Παλαιολογίνα Καντακουζηνή. Επίσης, ο Α. Ορλάνδος πιστεύει ότι τα παρεκκλήσια κατασκευάστηκαν αργότερα από τον κυρίως ναό. Μετά από αυτά, η έρευνά μας στράφηκε στις απόψεις ιστορικών και αρχαιολόγων.
Απόψεις άλλων ιστορικών (Αρχείο ιστορικού Γιάννη ’Εξαρχου). Ζητήσαμε την άποψη του Αρτινού ιστορικού ερευνητή Γιάννη Έξαρχου, ο οποίος ασχολήθηκε με την ιστορία του ναού της Παρηγορήτισσας και μας είπε τα εξής: «Σύμφωνα με την εκκλησιαστική ιστορία του Μιχαήλ Χωνιάτη, τον Χριστιανισμό στην Ακαρνανία, την μετέπειτα Άρτα, τον διέδωσε ο μαθητής του Αποστόλου Ανδρέα, απόστολος Ακύλας. Μάλιστα, την εποχή εκείνη κατασκευάστηκε και ο ναός της Περιβλέπτου, στο χώρο που είναι σήμερα το επισκοπείο της Μητρόπολης και στα εγκαίνιά του παραβρέθηκε και ο Απόστολος Ανδρέας με τον Ακύλα. Μεγάλη πλημμύρα του Αράχθου κατέστρεψε το ναό της Περιβλέπτου και στη συνέχεια ο μέγας Δούκας Κωνσταντίνος ο ΣΤ’ μαζί με την αυτοκράτειρα Ειρήνη κατασκεύασαν τον πρώτο ναό της Παρηγορήτισσας. Δυστυχώς, ο ναός αυτός λεηλατήθηκε και στη συνέχεια υπήρξαν και άλλες ανοικοδομήσεις.
Συμπέρασμα: Η άποψη του Μητροπολίτη Σεραφείμ είναι ιστορικά σωστή».
Σχόλιο: Επομένως, το KCM μπορεί να ερμηνευτεί ως Κ[ΩΝ] C[ΤΑΝΤΙΝΟΣ] Μ[ΕΓΑΣ ΔΟΥΚΑΣ]

Απόψεις των αρχαιολόγων για το έτος κατασκευής του ναού
Ο Α. Ορλάνδος πιστεύει ότι η ίδρυση της Παρηγορήτισσας έγινε μεταξύ 1283 και 1296.
Ο Δ. Πάλλας χρονολογεί την ίδρυση του ναού μεταξύ 1283-1288 ή 1296.
Η Lioba Theis δέχεται ότι το αρχικό κτίσμα κτίστηκε μεταξύ 1252 και 1256.

Ερμηνείες των Α. Ορλάνδου – Ν. Μουτσόπουλου
Ερμηνεύεται ως εξής, σύμφωνα με τον Ν. Μουτσόπουλο και τον Α. Ορλάνδο.
«ΤΟΥ ΠΑΛΕΟΥ Κ (ΤΙ)CIM ATOC 796. Δηλαδή «του παλαιού κτισίματος έτος 796.
Στη συνέχεια γράφεται ο αριθμός ζξστ (=1558), ως ερμηνεία της επιγραφής, που βρίσκεται κάτω από την προηγούμενη επιγραφή.

Πώς προέκυψε ο αριθμός ζξστ (=1558);
Εμείς βλέποντας την επιγραφή παρατηρούμε τον αριθμό 7 με παύλα και δύο γράμματα.
Ο Α. Ορλάνδος βλέπει στον αριθμό 7, τον αριθμό Ζ’ (που τον αντιστοιχεί στο 700, λόγω της παύλας που έχει πάνω) και στη συνέχεια τα γράμματα τα ερμηνεύει ως εξής: ξ (=60) και στ (=6) και διαβάζει τον αριθμό 796 (το σωστό 766), ως έτος κτίσεως του παλαιού κτίσματος.
Όμως, τη χρονολογία αυτή την απορρίπτει ο ίδιος, επειδή δεν συμβαδίζει με το περιεχόμενο της κτητορικής επιγραφής, με κτήτορες τον Νικηφόρο και τη σύζυγό του Άννα Παλαιολογίνα. Σημειώνει, επίσης, ότι η επιγραφή αυτή είναι του ΙΘ’ αιώνα, που τοποθετήθηκε στο νάρθηκα από αμαθείς επιτρόπους. Αυτό αποδεικνύεται και από τον χαρακτήρα των γραμμάτων, αλλά και από το σχήμα του σταυρού. Την χρονολογία 796, όμως, παραδέχεται και ο Μητροπολίτης Σεραφείμ στο Δοκίμιό του σελίδα 446.
Σχόλια: Η λανθασμένη ερμηνεία, σύμφωνα με τον Α. Ορλάνδο και τους ερευνητές αρχαιολόγους, οφείλεται στο ότι το ξ θεωρείται ως το γράμμα κόπα (κόπα = 90) και βγαίνει το λάθος νούμερο 796. (Ζ=700, ΚΌΠΠΑ=90, ΣΤ=6). Αυτό, ωστόσο, δεν ευσταθεί σύμφωνα με την παλαιογραφία, γι΄ αυτό το κόππα είχε τις μορφές Ϙϙ σε αρχαίες επιγραφές, μεταγενέστερα Ϟ ϟ μόνο ως αριθμός και στην προκειμένη περίπτωση δεν φαίνεται το δεύτερο γράμμα ως κόππα.

Διερευνώντας μία νέα άποψη
Άποψη του γράφοντος είναι ότι μπορεί να έχει ιστορική ισχύ η επιγραφή 796 από κτήσεως Βυζαντίου ή 1126 από τη γέννηση του Χριστού, με βάση στοιχεία, που σώζει η προφορική ιστορική παράδοση. ΤΟΥ ΠΑΛΕΟΥ ΚCM = ΠΑΛΑΙΟΥ Κ[ΩΝ] C[ΤΑΝΤΙΝΟΥ] Μ[ΕΓΑ.
Το Δεσποτάτο της Ηπείρου χρησιμοποιούσε το ημερολόγιο από κτήσεως του Βυζαντίου (330 μΧ). Τα ιστορικά στοιχεία, που διασώθηκαν, μας λένε ότι από το έτος 1081, δηλαδή το έτος της εισβολής των Νορμανδών στην Ήπειρο, το Βατικανό αντικατέστησε το από γεννήσεως Χριστού ημερολόγιο και αντί αυτού εφάρμοσε το ημερολόγιο από κτήσεως Ρώμης (753 πΧ). Έτσι, λοιπόν, το 796 μπορεί να είναι από κτήσεως Βυζ- αντίου, δηλαδή 796 + 330 =1126 μΧ (330 μΧ είναι το έτος κτήσεως Βυζαντίου).
Αν ερμηνεύσουμε τα γράμματα KCM ως Κωνσταντίνος Μεγάλος, δηλαδή το έτος 796 είναι από την εποχή του Κωνσταντίνου του Μεγάλου (κτήση Βυζαντίου), τότε η χρονολογία 1126 μΧ μπορεί να γίνει αποδεκτή, γιατί βρίσκεται μέσα στη χρονολογική περίοδο κατά την οποία έδρασε στο κράτος της Ηπείρου ο Νικηφόρος ο Βρυένιος ο νεότερος, ο οποίος απεβίωσε το 1137 μΧ.
Γραπτή προφορική παράδοση (που χρειάζεται περαιτέρω ιστορική διερεύνηση) διασώζει τα εξής στοιχεία: Μετά το Σχίσμα (1054), το Βατικανό έθεσε σε εφαρμογή ύπουλο σχέδιο άλωσης του Βυζαντίου με σκοπό την επανίδρυση της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Πρώτη βαθμίδα του σχεδίου ήταν η οργάνωση προσηλυτισμού των ορθοδόξων. Για το σκοπό αυτό μεγάλος αριθμός ρωμαιοκαθολικών κληρικών αποβιβάζονταν από την Ιταλία στην Ήπειρο και ως κατάλληλος χώρος συγκέντρωσης ήταν η πόλη της Άρτας, η οποία είχε καταστεί και έδρα καθολικού τοποτηρητή.
Επίσης, το Βατικανό επανέφερε το ημερολόγιο από κτήσεως Ρώμης (743 πΧ) αποδεικνύοντας την τάση του Βατικανού να ανασυστήσει τη Ρωμαϊκή αυτοκρατορία. Ο Νικηφόρος ο Βρυένιος, ο νεότερος, δεν έμεινε αδρανής μπροστά στην κατάργηση από το Βατικανό του ημερολογίου από τη Γέννηση του Χριστού. Σε συνεννόηση με το Πατριαρχείο συγκαλεί εκκλησιαστικό Συνέδριο και αποφασίζεται η αντικατάσταση και στο Βυζάντιο του ημερολογίου από τη Γέννηση του Χριστού, με ημερολόγιο από την κτήση του Βυζαντίου.
Στην Άρτα υπήρχε ένας μεγάλος σωρός ερειπίων από μεγαλοπρεπείς ειδωλολατρικούς ναούς της αρχαίας Αμβρακίας. Ο τότε καθολικός τοποτηρητής Άρτας θέλησε να τα χρησιμοποιήσει για το κτίσιμο Ρωμαιοκαθολικού ναού. Δημιουργήθηκε σοβαρό ζήτημα και τελικά με παρέμβαση του Πατριαρχείου δημιουργήθηκαν από τα ερείπια του ναού αυτού ο ναός του Αγίου Γεωργίου (σημερινός ναός της Αγίας Θεοδώρας), ο ναός του Αγίου Βασιλείου της λαϊκής αγοράς και ο ναός της Παναγίας του Μπρυ- ώνη στο Νεοχωράκι. Αργότερα ο ναός της Παναγίας στο Νεοχωράκι κατέρρευσε και ο Νικηφόρος Βρυένιος τον ανοικοδόμησε πλήρως και έτσι ονομάστηκε Παναγία του Μπρυώνη.
Θέλοντας δε ο Νικηφόρος να εντυπωσιάσει περισσότερο το Βατικανό προβαίνει στην οικοδόμηση περικαλλούς ναού με έτος κτήσεως 796 από κτήσεως Βυζαντίου, δηλαδή 1126 περίπου μΧ. Η προφορική παράδοση λέει επίσης, ότι ο Νικηφόρος Βρυένιος κάλεσε από την Κωνσταντινούπολη αρχιτέκτονα ονόματι Ολανδό, που είχε αναγείρει σ’ αυτή το ναό της Κεχαριτωμένης. Αξίζει στο σημείο αυτό να αναφέρουμε ότι, όταν επισκέφτηκε την Άρτα ο πρίγκηπας Γιάννους Ράτζιβιλ, διαπίστωσε ότι «οι Νορμανδικές εκκλησίες στην Ιταλία είχαν δύο κιονόκρανα που είχε δει στην Παρηγορήτισσα» (A.Warsberg, OdysseceischeLandschaften)

Η δεύτερη χρονολογική επιγραφή
Βρίσκεται στο ιερό βήμα. Φωτογραφία της παρουσιάζει ο Ν. Μουτσόπουλος στο βιβλίο του «ΟΙ ΒΥΖΑΝΤΙΝΕΣ ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ ΤΗΣ ΑΡΤΑΣ» στη σελίδα 121 με τη λεζάντα: «Αριστερό τμήμα της κτιτορικής επιγραφής στο ιερό βήμα. (Φωτο Βυζαντινού Μουσείου – Αρχείο Β.Ι.Ε 1963) έτους ζξστ ινδικτιώνος α (=7006-1558).
Στη σελίδα 125 γράφονται τα εξής: «Η χρονολογία κατασκευής των τοιχογραφιών έχει γραφτεί σε δύο τρίγωνα συμμετρικά στο τόξο που περιβάλλει την απεικόνιση της Παναγίας (στην κόγχη του ιερού). Η επιγραφή διαβάζεται «Έτους ζξΣΤ (=7066 – 1558)».
Το 1558 αγιογραφήθηκε, με φροντίδα του μοναχού Ανανία, η κόγχη του ιερού σε τρεις ζώνες. Στην ανώτερη ζώνη παριστάνεται η Πλατυτέρα των Ουρανών, πλαισιωμένη από δύο αγγέλους και τους προφήτες Δαβίδ και Ησαΐα, ενώ στη μεσαία οι τέσσερις ιεράρχες γύρω από Αγία Τράπεζα.
Σχόλια: 1. Η αντιστοιχία ζξστ = 7066 ΔΕΝ ΙΣΧΥΕΙ, επειδή ζ=7 (ζ΄=70), ξ=60 και στ=6. 2. Αν θεωρήσουμε το έτος 7066 από κτήσεως κόσμου, τότε αυτή αντιστοιχεί στο έτος 7066 – 5508 = 1558, που είναι το έτος κατασκευής των αγιογραφιών, σύμφωνα με τον Ν. Μουτσόπουλο.
Συμπεράσματα: Απ΄ ό,τι είδαμε στη χρονολογική κτητορική επιγραφή του ναού γράφεται χρονολογία ιδρύσεως του ναού, που δεν έχει καμία σχέση με τις απόψεις των αρχαιολόγων, οι οποίες γράφτηκαν στην αρχή του άρθρου.
Η άποψη του γράφοντος είναι η εξής: Ο ναός κατασκευάστηκε αρχικά, σύμφωνα με τις απόψεις του Μητροπολίτη Σεραφείμ Βυζάντιου, το 796 μΧ από τον Κωνσταντίνο Δούκα ΣΤ’ και την αυτοκράτειρα Ειρήνη.
Αν το έτος 796 είναι από κτήσεως Βυζαντίου, δηλαδή το 1126 μΧ έγινε η δεύτερη ανοικοδόμηση από τον Νικηφόρο τον Βρυένιο, μετά τις λεηλασίες πιθανόν από τους Νορμανδούς. Στη συνέχεια πήρε την τελική του μορφή στις χρονολογίες που δίνονται από τους αρχαιολόγους (1283-1293) θεωρώντας τις χρονολογίες αυτές ΩΣ ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΕΣ ΕΓΚΑΙΝΙΩΝ ΤΟΥ ΝΑΟΥ και όχι κατασκευής του.

Απαραίτητες επεξηγήσεις
1.Το ημερολόγιο από κτήσεως κόσμου. Η χρονολογία της κτήσεως κόσμου υπολογιζόταν σύμφωνα με τα αναφερόμενα στη μετάφραση της Παλαιάς Διαθήκης που έκαναν οι Εβδομήκοντα. Βασιζόταν στους παλαιότερους υπολογισμούς του Πανοδώρου του Αλεξανδρινού και τοποθετούσε τη χρονολογία της δημιουργίας στο 5508/9 πΧ, πριν την Ενανθρώπηση.
2. Το γράμμα κόπα. Το κόππα (Ϙϙ σε αρχαίες επιγραφές, μεταγενέστερα Ϟ ϟ μόνο ως αριθμός) είναι γράμμα των προγενέστερων ελληνικών αλφαβήτων μετά το π και πριν το ρ, που προφερόταν όπως το κ. Το κεραυνόμορφο κόπ- πα συμβολίζει το 90.