Έρευνα Πρωτοπρεσβυτέρου Δημητρίου Αθανασίου (χημικού)

ΜΕΡΟΣ Α’

Η μαρμάρινη στήλη που «χάθηκε» από την Παρηγορήτισσα. Λατρεία της Ίσιδος και του Σαράπιδος στην Αμβρακία;
Τον Οκτώβριο του 1809 επισκέπτεται την Άρτα ο Βρετανός στρατιωτικός, τοπογράφος, αρχαιολόγος και περιηγητής William Martin Leake. Στην εκκλησία της Παρηγορήτισσας θα καταγράψει την ύπαρξη μαρμάρινης στήλης της εποχής των Πτολεμαίων, προερχόμενη προφανώς από την αρχαία Αμβρακία ή τη γειτονική Νικόπολη από τα ερείπια της οποίας μεταφέρθηκε, κατά το κτίσιμο του ναού, μεγάλος αριθμός αρχιτεκτονικών στοιχείων.
Ο William Martin Leake γράφει ο ίδιος σχετικά: «…Στην εκκλησία του Ευαγγελισμού της Παναγίας στέκεται μια τετράγωνη μαρμάρινη πλάκα από μάρμαρο ή σκληρό ασβεστόλιθο, τρία πόδια ψηλή, διακοσμημένη στην κορυφή και στις γωνίες με ένα απλό σχέδιο, αλλά σπασμένη και ελλιπής στο κάτω μέρος. Η επιγρα- φή είναι αφιερωμένη από το κοινό των διακόνων του ιερέα Κάνωπα στους Σαράπη, Ίσιδα, Άνουβη και Αρποκράτη. Και ο ιερέας και οι θεότητες φαίνεται να έχουν εισαχθεί από την Αίγυπτο την εποχή των Πτολεμαίων, καθώς με αυτή την εποχή ταιριάζει ο τύπος των χαρακτήρων της επιγραφής».
Η επιγραφή μεταγράφηκε από τον Leake ως εξής: «Το κοινόν των διακόνων Σαράπει, Ίσει, Ανούβει, Αρποκράτει Κάνωπος Iερεύς, Σώτων Καλλιστράτου, Διόδωρος Μενάνδρου, Αντίπατρος Πασίωνος, Εύνους Απολλοφάνεος, Κράτης Ηρακλείτου, Ηράκλειτος Κρατήρος, Αγαθί- δας Καλλικράτεος, ΤιμόδαμοςΣωσιστράτου, Διονύσιος Πλάτορος, Ασκλαπίων…».
(Πηγή : LEAKE, William Martin. Travels in Northern Greece, vol. IV, London, 1835)

Τοιχογραφία παρεκκλησίου και νεότερα ιστορικά στοιχεία
(Πηγή: Δελτίο της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας – Β. Παπαδοπούλου Τόμος ΚΕ ́ (2004) σελίδες 141-154 Αθήνα 2004)
Πρόσφατα στο βόρειο παρεκκλήσιο αποκαλύφθηκαν και παλαιότερες τοιχογραφίες, που χρονολογούνται στις αρχές του 15ου αιώνα και οι οποίες παρουσιάζουν ιστορικό και εικονογραφικό ενδιαφέρον. Η σύνθεση είναι αρκετά κατεστραμμένη. Διακρίνονται ωστόσο, τέσσερις μορφές, στην ίδια περίπου κλίμακα. Στο κέντρο της εικονίζεται μετωπικά ένας άγγελος, που πλαισιώνεται από δύο κοσμικές μορφές, στραμμένες προς τα αριστερά.
Ο Άγγελος φέρει κίτρινο φωτοστέφανο, που ορίζεται περιμετρικά από λεπτή κόκκινη και λευκή γραμμή και ταυτίζεται με τον αρχάγγελο Μιχαήλ, με βάση το καλλιγραφημένο αρχικό γράμμα από το όνομα MIXAHΛ, που σώζεται σε αστεροειδές διάχωρο αριστερά της κεφαλής του. Ο άγγελος αγκαλιάζει με το δεξί χέρι μια μορφή, που εικονίζεται δεξιά του. Πρόκειται για γενειοφόρο άνδρα στραμμένο προς τα αριστερά, με κοκκινόξανθα μαλλιά που φθάνουν μέχρι τους ώμους. Η κοσμική αυτή μορφή φορεί μακρύ επενδύτη ανοικτού πράσινου χρώματος και φέρει τα χέρια πιθανώς σε δέηση (το σημείο αυτό της παράστασης δεν διακρίνεται καλά). Μια λεπτή κάθετη κόκκινη λωρίδα δεξιά υποδηλώνει το ένδυμα, που φορούσε εσωτερικά και το οποίο προβάλλει από το άνοιγμα του επενδύτη. Ατυχώς τα χαρακτηριστικά του προσώπου της μορφής είναι αρκετά κατεστραμμένα. Επάνω από το κεφάλι της μορφής, σε ορθογώνιο διάχωρο με διπλό πλαίσιο, υπάρχουν λείψανα επιγραφής. Σε κόκκινο βάθος σώζονται με λευκό χρώμα τα γράμματα: ΠΑ…. ATAC.
Στον ώμο του άνδρα είναι ζωγραφισμένα τα δάκτυλα του δεξιού χεριού του αγγέλου, ο οποίος φέρει επίσης το αριστερό του χέρι στον ώμο μιας δεύτερης κοσμικής μορφής που παριστάνεται αριστερά του. Πρόκειται για έναν άλλον άνδρα που φορεί στέμμα στο κεφάλι και πολυτελή ενδύματα. Επάνω από το κεφάλι της μορφής υπήρχε επιγραφή σε ορθογώνιο πλαίσιο από την οποία σώζεται μικρό μέρος. Με δυσκολία διαβάζει κανείς τα γράμματα: HC …O..TI.A.
Η δεύτερη ανδρική μορφή έχει επίσης τα χέρια της σε στάση δέησης και απευθύνεται προς την Παναγία που σήμερα σώζεται κατά το ήμισυ στη βορειοδυτική γωνία του παρεκκλησίου. Η Παναγία φέρει επίσης φωτοστέφανο, παρόμοιο με του αγγέλου. Επάνω δεξιά, κοντά στο φωτοστέφανο, σε ορθογώνιο διάχωρο με κόκκινο χρώμα διασώζεται, κατεστραμμένο σήμερα, συμπίλημα. Διακρίνονται με δυσκολία τα κεφαλαία γράμματα: ΜΗ – (ΤΗ)Ρ. Κάτω από το συμπίλημα υπήρχε μια δεύτερη, επίσης μεγαλογράμματη επιγραφή με κίτρινα γράμματα, από την οποία διαβάζουμε: Η ΠΑ….
Η παράσταση, μολονότι πολύ κατεστραμμένη, παρουσιάζει μεγάλο ιστορικό και εικονογραφικό ενδιαφέρον. Η θέση της στο βόρειο παρεκκλήσιο της Παρηγορήτισσας και η πολυτε- λής ενδυμασία της μορφής με το στέμμα και το δικέφαλο αετό οδηγούν στο συμπέρασμα, ότι τα εικονιζόμενα πρόσωπα υπήρξαν σημαντικά και σχετίζονται ενδεχομένως με την τοπική αριστοκρατία της Άρτας. Με βάση τις μισοκατεστραμμένες επιγραφές, οι δύο μορφές των κοσμικών πιστεύουμε ότι ταυτίζονται με μέλη της οικογένειας των Σπάτα, των αλβανών ηγεμόνων της Άρτας, που κατείχαν την πόλη και την ευρύτερη περιοχή της από το δεύτερο μισό του 14ου αιώνα έως το 1416, όταν την κατέλαβε ο Κάρολος Α΄ Τόκκο. Πρόκειται, κατά την άποψη μας, για τον Παύλο Μπούα Σπάτα, άρχοντα της Ναυπάκτου και του Αγγελοκάστρου στην περίοδο 1403 – 1408, και πιθανώς τον πατέρα του Σγουρό Σπάτα, που υπήρξε, το 1399, για ένα μικρό διάστημα δεσπότης της Άρτας.
Συμπληρώνοντας τις επιγραφές διαβάζουμε:
Τα προαναφερόμενα πρόσωπα, αλλά και τα γεγονότα της ταραγμένης αυτής περιόδου στην Άρτα είναι γνωστά κυρίως από το Χρονικό των Ιωαννίνων και το Χρονικό των Τόκκο.

Στο επόμενο φύλλο θα δημοσιευθεί η φωτογραφία με επιγραφή Νο 170, όπως αποτυπώθηκε από τον συγγραφέα στο ίδιο βιβλίο. Δεν γνωρίζουμε κάποιο στοιχείο σχετικά με την τύχη της στήλης αυτής. Ωστόσο ολόκληρη η συλλογή του Leake από νομίσματα αγοράστηκε μετά το θάνατό του από το Πανεπιστήμιο του Cambridge και σήμερα βρίσκεται στο Fitzwilliam Museum.
(Μπορείτε να διαβάσετε περισσότερα σχετικά στο λινκ https://fitzmuseum.cam.ac.uk/objects-and-artworks/highlights/context/patrons-donors-collectors/william-martin-leake

Γράψαμε σε προηγούμενο άρθρο ότι η εφέστια εικόνα, που υπάρχει στο ναό της Παρηγορήτισσας, δεν είναι η πραγματική, όπως μας πληροφόρησε και ο Αρτινός ιστορικός ερευνητής Γιάννης Έξαρχος (Γ.Ε).
Ο ίδιος μας έδωσε την προφορική άδεια να γράψουμε και τα παρακάτω: «Όταν απελευθερώθηκε η Άρτα, τον Ιούνιο του 1881, από τους Τούρκους, ο αρχηγός του στρατιωτικού τμήματος που μπήκε στην πόλη επισκέφτηκε το ναό της Παρηγορήτισσας και προσκύνησε την εφέστια εικόνα.
Επίσης, Αρτινός πολίτης πληροφόρησε τον κ.Έξαρχο, ότι η πραγματική εικόνα της Παρηγορήτισσας βρίσκεται στο σπίτι απόστρατου ανώτερου Αξιωματικού στην Αθήνα (περιοχή Ψυχικού). Ο κ. Γιάννης Έξαρχος επισκέφτηκε το σπίτι του στρατιωτικού και είδε την εικόνα της Παρηγορήτισσας στο υπνοδωμάτιό του, μπροστά στην οποία έκαιγε αναμμένο καντήλι. Προσκύνησε την εικόνα και σε σχετική συζήτηση ο Γ.Ε πληροφορήθηκε ότι την εικόνα τη δώσανε στον στρατιωτικό (άγνωστο ποιοι) για να την προστατεύσει κατά την διάρκεια του εμφυλίου πολέμου, το 1947.
Σε απαίτηση του Αρτινού ερευνητή Γ.Ε να επιστραφεί η εικόνα στο ναό στον οποίο ανήκε, πήρε την απάντηση από τον στρατιωτικό, ότι θα την κληρονομήσει ο γιος του (!!!!;;;) και δεν την επιστρέφει. Αφού φωτογράφισε την εικόνα, στη συνέχεια ενημέρωσε για το θέμα την τότε προϊσταμένη της 8ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων Φ.Κ. (μακαριστή πλέον).
Σήμερα, δεν γνωρίζουμε πού βρίσκεται η αυθεντική εικόνα της Παρηγορήτισσας.