Η γενιά μου προδικτατορικά ήταν στην εφηβεία. Όσοι σπουδάσαμε, η δικτατορία του 1967 μας βρήκε το πολύ στα πρώτα έτη. Στις τελευταίες προδικτατορικές εκλογές του 1964 δεν ψηφίζαμε ακόμα. Όπως λέμε χαριτωμένα, την παρθενική ψήφο μας στα δημοψηφίσματα του Παπαδόπουλου, μας την πήραν με βιασμό!
Το 1974, μέσα στη γενικότερη ευφορία από την αποκατάσταση της δημοκρατίας και την επαναστατικότητα από την στέρησή της, πολιτικοποιηθήκαμε απότομα. Η αριστερά ήταν της μόδας, υψηλές ιδεολογικές αναλύσεις, διαδηλώσεις, «Δώστε τη χούντα στο λαό», συναυλίες, αντάρτικα. Το ΠΑΣΟΚ με ρίζες από την προδικτατορική Ένωση Κέντρου και την ΕΔΑ, με την μαγνητική προσωπικότητα του Ανδρέα, με την ορμή του νεοφώτιστου και την βοήθεια των προβλημάτων της παραδοσιακής αριστεράς έγινε ο κυριότερος πόλος έλξης, ιδιαίτερα της νεολαίας.

Στην επέτειο των 50 χρόνων από την ίδρυση του ΠΑΣΟΚ, που είναι και επέτειος από την αποκατάσταση της Δημοκρατίας στην Ελλάδα, γράφηκαν πολλές αναλύσεις «50 χρόνια ΠΑΣΟΚ». Το σημείωμα αυτό είναι ένα μικρό σχόλιο για τα δικά μου 50 χρόνια ΠΑΣΟΚ από την αντιηρωική πλευρά τους. «Πολλά ήταν τα ψέματα που είπαμε ως εδώ, ας πούμε και μια αλήθεια κι ας πέσει στο γιαλό» που έλεγε και ο Σαββόπουλος.

Αυτοοργάνωση στη βάση

Από τις πρώτες αποφάσεις του νεαρού ΠΑΣΟΚ ήταν για αυτοοργάνωση στη βάση. Σχηματιζόταν πυρήνες σε τοπικό ή επαγγελματικό επίπεδο χωρίς κάποιο περιορισμό, οι οποίοι στη συνέχεια εξελισσόταν σε κύτταρα οργάνωσης.
Αυτοοργανώθηκα στην Εθνικοτοπική ΠΑΣΟΚ Άρτας. Είχαν νοικιαστεί από το ΠΑΣΟΚ γραφεία κάπου στην Πανεπιστημίου όπου μαζευόμαστε, συζητούσαμε, εκλέξαμε και όργανα. Γνώρισα εκεί πολλούς πασόκους Αρτινούς, κάπου έκανε εμφάνιση και ο Ηρακλής Τσίπρας, βολιδοσκοπούσε, λένε, για κάποια θέση στο ψηφοδέλτιο ΠΑΣΟΚ Άρτας.
Στην πρώτη συνδιάσκεψη του ΠΑΣΟΚ δεν προβλεπόταν εκπρόσωποι από εθνικοτοπικές. Για το θέμα αυτό οι εθνικοτοπικές Ηπείρου ζητήσανε και είδαμε τον Ανδρέα. Μας υποδέχθηκε χαμογελαστός, μας δήλωσε συμπατριώτης επει- δή η μητέρα του Σοφία Μινέικο ήταν Γιαννιώτισα, μας υποσχέθηκε ότι θα ικανοποιηθεί το αίτημά μας και, ως συνήθως, δεν έγινε τίποτα.

Οι πρώτες εκλογές
Οι πρώτες εκλογές μετά την δικτατορία έγιναν στις 17 Νοέμβρη 1974, πρώτη επέτειο του Πολυτεχνείου. Πολλή κριτική για την δεξιά του Καραμανλή που δεν σεβάστηκε την επέτειο.
Στις εκλογές αυτές βγήκαν όλα τα απωθημένα από την υπερδεκαετή αποχή και την επταετή στέρηση της ελευθερίας από την δικτατορία. Λαοθάλασσα στις συγκεντρώσεις, τεράστια πανό (θυμάμαι ένα «ΠΑΣΟΚ – ΓΙΑΤΡΟΙ» να κατεβαίνει την Πανεπιστημίου τόσο ψηλό που παραλίγο να προκαλέσει βραχυκύκλωμα στα σύρματα του τρόλεϊ). Ο Ανδρέας να χτυπιέται στο μπαλκόνι «Δεν ήταν το ΄44, δεν ήταν το ‘64, είναι το ‘74». Εκτιμήσεις για ένα εκατομμύριο κόσμο, ατελείωτο χαρτομάνι.
Οι εθνικοτοπικές επιστρατεύονταν να μεταφέρουν ετεροδημότες ψηφοφόρους, «να σπάσουμε το κλίμα τρομοκρατίας της δεξιάς» λέγανε. Τα αυτοκίνητα για την ψηφοφορία στο χωριό καλυμμένα πλήρως με τις πράσινες αφίσες, μια χαραμάδα κενή ίσα που να βλέπει ο οδηγός! Στο χωριό έντονες πολιτικές συζητήσεις στα σπίτια, στα καφενεία. Τα αυτοκίνητα με τις αφίσες μπροστά στο σχολείο όπου γινόταν η ψηφοφορία. Μηχανορραφίες να ξεγελάσουμε κάποιες γιαγιάδες να τους δώσουμε το ψηφοδέλτιο που θέλαμε. Δεν έλλειψαν και τα χαριτωμένα, κούρεψαν τις γίδες κάποιου δεξιού ώστε να σχηματίζεται ο ήλιος του ΠΑΣΟΚ! Τελικά παρά τους υψηλούς στόχους ότι θα ανταγωνιζόμαστε για την πρωτιά, το ΠΑΣΟΚ ήρθε τρίτο με 13,6% και τη ΝΔ πρώτη με το ιστορικό ποσοστό 54%.
Τα ίδια περίπου επαναλαμβάνονταν μέχρι κάπου την δεκαετία του 1990 όταν πήρα τα δικαιώματα από το χωριό. Το κλίμα τρομοκρατίας δεν έλεγε να σπάσει! Το ΠΑΣΟΚ μεσουράνησε με 48% το 1981, «το ΠΑΣΟΚ στην κυβέρνηση, ο λαός στην εξουσία». «Το βρώμικο ΄89» ο αρχηγός του οδηγήθηκε στο ειδικό δικαστήριο. Το 1993 είναι στην κυβέρνηση με θριαμβευτικό ποσοστό 47%.

Ιδεολογικές περιπλανήσεις
Πρώτη δήλωση του Ανδρέα μετά την πτώση της χούντας ότι πρόκειται «για αλλαγή νατοϊκής φρουράς». Επέστρεψε στην Ελλάδα το Αύγουστο 1974 ως ηγέτης εθνικοαπελευθερωτικού κινήματος, αντιιμπεριαλιστής επαναστάτης που απορρίπτει την μεταπολίτευση ως «αλλαγή φρουράς». Το ΠΑΣΟΚ παριστάνει την υπερ – άκρα αριστερά θα πει τότε ο Ηλίας Ηλιού.
Παραμονές των εκλογών του 1977 καθησυχάζει τους ψηφοφόρους, λέγοντας ότι δεν επιδιώκει την επανάσταση, αλλά είναι ο φορέας της «αλλαγής», έννοια ελκυστική όσο και αόριστη που θα μας συνοδεύσει πολλές δεκαετίες. Στην πορεία προς την εξουσία το ΠΑΣΟΚ μετεξελίσσεται αρχικά σε ένα μπαάθικο πολιτικό μόρφωμα. Ο μπααθισμός υπήρξε μια ιδεολογία του μεταπολεμικού Αραβικού κόσμου αναμειγνύοντας σοσιαλισμό, εθνικισμό και κρατισμό, προτού στραφεί προς τον αυταρχισμό.
Αναπτύχθηκαν τότε κάποιες τραγελαφικές σχέσεις φιλίας και αδερφοσύνης με δικτάτορες της μεσογείου (Σαντάμ Χουσεΐν, Άσαντ, Καντάφι, Εμβέρ Χότζα κλπ). Οι γυναίκες του ΠΑΣΟΚ (ΕΓΕς) σε μια γιορτή νεολαίας προσκάλεσαν τις γυναίκες της Λιβύης και αντί για κάποιες μαντηλοφορεμένες παρουσιάστηκε μια αντιπροσωπεία από μελαχρινούς μουστακαλήδες! Στην αρχή η Ευρώπη μαζί με τις ΗΠΑ και το ΝΑΤΟ ήταν οι μεγάλοι σατανάδες.
Όταν το 1981 ανέλαβε την εξουσία έκανε λίγο πίσω «ίσχυαν αυτά που λέγαμε πριν μπούμε στη ΕΟΚ, τώρα «ο γέγονε γέγονε». Δήλωνε σοσιαλιστικό μαρξιστικό κόμμα απορρίπτοντας πλήρως τη σοσιαλδημοκρατία. Δηλώναμε με περηφάνεια μαρξιστές, κάναμε μάχες με την αριστερά ποιος είναι πιο γνήσιος, κάποιοι προχωρήσαμε και στο Λενινισμό! Κυριότεροι ομοϊδεάτες το Ιταλικό σοσιαλιστικό κόμμα (ο αρχηγός του Μπετίνο Κράξι πέθανε στη φυλακή για διαφθορά) και το Γαλλικό σοσιαλιστικό του Μιττεράν. Το Γερμανικό σοσιαλδημοκρατικό κόμμα δεν είχε θέση στον γνήσιο σοσιαλισμό του ΠΑΣΟΚ. Ο Σημίτης περί το 1987 κινδύνευσε να διαγραφεί για μια αφίσα «Ναι στην Ευρώπη των λαών, όχι στην Ευρώπη των μονοπωλίων», θεωρώντας ότι έτσι «νέρωνε» την αντίθεσή μας στην Ευρώπη.
Για το ΝΑΤΟ και τις «βάσεις του θανάτου» συναγωνίζονταν στη ρητορική το ΚΚΕ. Την δεκαετία του 1980 ο Ανδρέας δήλωσε την απομά- κρυνση των βάσεων σε «5 χρόνια και 7 μήνες». Το επαναλάμβανε συνεχώς και ας έλεγε ο Κύρκος ότι οι βάσεις «δεν ξεριζώνονται σαν ραπανάκια». Όλοι υποστηρίζαμε φανατικά την απομά- κρυνση των βάσεων και φυσικά τίποτα δεν έγινε. Η ΕΟΚ, επίσης, κακός δαίμονας συναγωνίζονταν το ΝΑΤΟ «ΕΟΚ και ΝΑΤΟ το ίδιο συνδικάτο» φωνάζαμε τότε. Στη συζήτηση που έγινε στη Βουλή το καλοκαίρι του 1978 για την κύρωση της συνθήκης προσχώρησης στην ΕΟΚ, το ΠΑΣΟΚ υπερακοντίζει το ΚΚΕ καταγγέλλοντας την εκχώρηση εθνικής κυριαρχίας. Επί Σημίτη και Γ. Παπανδρέου το ΠΑΣΟΚ αλλάζοντας κατεύθυνση δηλώθηκε σαν σοσιαλδημοκρατικό (κεντροαριστερό) κόμμα.
Τι ήταν τελικά το ΠΑΣΟΚ; Νεότεροι αναλυτές θεωρούν ότι παρά τον τίτλο του και τις σχετικές αναφορές στην ιδρυτική του διακήρυξη, το ΠΑΣΟΚ υπήρξε στην πράξη όχι σοσιαλιστικό, αλλά λαϊκίστικο κίνημα δημιουργημένο από χαρισματικό ηγέτη. Καθαρή λαϊκίστικη υπήρξε η εκ μέρους του Ανδρέα Παπανδρέου μεγαλοφυής επινόηση των «μη προνομιούχων» ως έννοιας και ως όρου με τους πάντες εκ του ασφαλούς να μπορούν να ταυτιστούν χωρίς να φοβηθούν τα συμφέροντά τους. Άλλο εφεύρημα του Ανδρέα ήταν η λεγόμενη «αντιδεξιά» ιδεολογία, μια γενική αβαθής ιδεολογική ομπρέλα χωρίς ισχυρό ιδεολογικό πυρήνα και δεσμευτικό αξιακό φορτίο. Μέσα στην πασοκική ιδεολογική ηγεμονία, το ριζοσπαστικό και το συντηρητικό, το εθνικιστικό και το διεθνιστικό, το κράτος και η αγορά, το δικαίωμα και το προνόμιο με έναν ταχυδακτυλουργικό τρόπο δεν αποτελούσαν ξένες μεταξύ τους επιλογές.

Ένας αντιανδρεϊκός πασόκος
Μετά τον πρώτο ενθουσιασμό η προσωπικότητα του Ανδρέα σιγά – σιγά με προβλημάτισε. Παρακολουθήσαμε τα εσωκομματικά ξεκαθαρίσματα που θύμισαν τις χειρότερες μέρες της παραδοσιακής αριστεράς. Η Δημοκρατική Άμυ- να, συνιδρυτικό μέλος του ΠΑΣΟΚ, αποπέμφθηκε, ηρωικές μορφές της αντίστασης όπως ο Σάκης Καράγιωργας προπηλακίστηκαν «κά- τσε κάτω κουλοχέρη».
Τα ρητορικά σχήματα και η πομπώδης συνθηματολογία «περήφανα γηρατειά» είχαν κάτι το ψεύτικο. Προτιμούσα πολιτικούς χωρίς το χάρισμα με έναν απλό και πειστικό λόγο, όπως ο Σημίτης.
Ο Ανδρέας θεωρούσε το ΠΑΣΟΚ κάτι σαν ιδιοκτησία του. Κάθε διαφορετική απόχρωση φωνής εξαφανιζόταν. Σε ένα συνέδριο ο Παρασκευάς Αυγερινός, μέλος του εκτελεστικού γραφείου και από τις πιο καθαρές μορφές, κατσαδιάστηκε «δεν μας τάπες αυτά Παρασκευά», επειδή τόλμησε να θέσει υποψηφιότητα κόντρα στη γραμμή του αρχηγού.
Σε ένα συνέδριο που συμμετείχα περί το 1990 γνώρισα από πρώτο χέρι την εσωκομματική δημοκρατία στο ΠΑΣΟΚ. Χιλιάδες σύνεδροι από το πουθενά που θα αποτύπωναν τις εσωκομματικές επιρροές. Γραφόταν πολλές δεκάδες ομιλητές, μιλούσαν ελάχιστοι που είχαν προεπι- λεγεί. Οι αποφάσεις παίρνονταν χωρίς ψηφοφορία δια βοής με ανάταση του χεριού. Από τους «απείθαρχους» δεν σήκωσα το χέρι σε κάποιες ψηφοφορίες και η εσωκομματική «ασφάλεια» αργότερα με παρατήρησε.
Με την ΠΑΣΚ, συνδικαλιστικό όργανο του ΠΑ- ΣΟΚ, δραστηριοποιήθηκα σε κλαδικό Σύλλογο των Μηχανικών και στο Τεχνικό Επιμελητήριο Ελλάδας (ΤΕΕ). Η κεντρική Αντιπροσωπεία, στα χαρτιά το ανώτατο όργανο του ΤΕΕ, με πανελλαδική ψηφοφορία λειτουργούσε και σαν προθάλαμος στελεχών που θα σταδιοδρομούσαν στον κομματικό είτε τον κυβερνητικό χώρο. Μετά τις αρχικές ψηφοφορίες για τη γραμμή στη συνέχεια, συνήθως εξαφανίζονταν. Στα πρώτα χρόνια συνυπήρξα με τους Γιώργο Γεννηματά, Ευάγγελο Κουλουμπή, Κώστα Γείτονα και άλλους. Προς το τέλος με τον Χρήστο Σπίρτζη που για ένα διάστημα έκανε δική του παράταξη, επανήλθε στην ΠΑΣΚ και πριν υπουργο- ποιηθεί, αποσκίρτησε πάλι. Προς το τέλος επίσης θυμάμαι έναν νέο ανερχόμενο αστέρα, τον Νίκο Ανδρουλάκη.
Για τουλάχιστον έξι θητείες εκλεγμένος στην Κεντρική Αντιπροσωπεία, όργανο χωρίς ουσιαστικό έργο, παρακολούθησα από κοντά τις κομματικές παρεμβάσεις. Οι θέσεις του προέδρου αλλά και της διοίκησης είχαν αποφασισθεί από το κόμμα. Κάποιοι απείθαρχοι, κάποτε κλήθηκαν σε απολογία.
Από τον μαζικό χώρο, στην «ΑΥΡΙΑΝΗ» απευθυνόμαστε για κάποια καταχώρηση. Η εφημερίδα για μεγάλο διάστημα υπήρξε το κομματικό όργανο του ΠΑΣΟΚ. Άνθρωποι αυτοπροσδιοριζόμενοι κεντρώοι ή αριστεροί στήριζαν καθημερινά μια εφημερίδα που συντήρησε ένα λόγο αγοραία λαϊκίστικο, επιθετικά ομοφοβικό και στρατευμένα καταγγελτικό, εξαπολύοντας άδικες επιθέσεις και ανήθικες απειλές κατά δημοσίων προσώπων. Το ΠΑΣΟΚ με μια τέτοια εφη- μερίδα που έφτασε το ένα εκατομμύριο φύλλα εξέθρεψε ένα τέρας που γρήγορα ξέφυγε από τον έλεγχό του.
Αργότερα διάβασα το βιβλίο του Παρασκευά Αυγερινού ότι ο Ανδρέας έπασχε από κατάθλιψη και παρακολουθούνταν πολλούς μήνες από τον ίδιο. Επίσης, το βιβλίο του Αδαμάντιου Πεπελάση από τα πανεπιστημιακά χρόνια της Αμερικής, όπου διαμορφώθηκε η προσωπικότητά του.

Από τον Ανδρέα στον Σημίτη, τον Γιώργο και τον Βενιζέλο
Το 1989 άρχισαν τα δύσκολα για τον Ανδρέα με το σκάνδαλο Κοσκωτά και την παραπομπή του στο Ειδικό Δικαστήριο. Απώλεσε την εξουσία από την συγκυβέρνηση ΝΔ – Αριστεράς και κατόπιν τη ΝΔ του Κωνσταντίνου Μητσοτάκη. Στη συνέχεια ακολούθησαν σοβαρά προβλήματα υγείας και προβλήματα με τον γάμο του. Σε αυτή την κατάσταση, όμως, κέρδισε τις εκλογές του 1993 με μεγάλη πλειοψηφία. Επανήλθε στην εξουσία με την υγεία του επιδεινούμενη ραγδαία μέχρι το θάνατό του το 1996.
Η προεδρία και πρωθυπουργία Σημίτη ήταν μια μεγάλη τόνωση ηθικού. Με συμμετοχή στη αντίσταση, σπουδαία επιστημονική και πολιτική διαδρομή, επικεφαλής της εκσυγχρονιστικής πτέρυγας, ειλικρινής ευρωπαϊστής. Χω- ρίς μεγαλοστομίες, πρακτικός με το μπλοκάκι στο χέρι, τον λέγαν «λογιστή», ήταν ο πολιτικός που πιστεύαμε ότι είχε ανάγκη η χώρα. Δεν είχε, όμως, μηχανισμό, ουσιαστικά κυβερνούσε με ένα κόμμα ξένο.
Στη μεγάλη μεταρρύθμιση του Ασφαλιστικού έμεινε μόνος με τον Γιαννίτση. Συνδικαλιστές και το μεγαλύτερο μέρος του ΠΑΣΟΚ ήταν αντίθετοι στη μεταρρύθμιση, «να πληρώσει το κράτος» έλεγαν. Αν είχε περάσει τότε το ασφαλιστικό ίσως γλιτώναμε την χρεωκοπία. Στο νόμο για τις ταυτότητες πάλι ο Σημίτης έμεινε μόνος, μας κατατρόπωσε τότε ο Χριστόδουλος που κατέβασε ένα εκατομμύριο κόσμο στο Σύνταγμα. Είχε πάντως ιστορικές επιτυχίες στην εξωτερική πολιτική με την ένταξη της χώρας στην ΟΝΕ και την ένταξη της Κύπρου στην ΕΕ. Θα είχαν μπει σε ένα δρόμο και τα Ελληνοτουρκικά αν δεν είχε αλλάξει η κυβέρνησή του.
Στον Γιώργο που διαδέχτηκε τον Σημίτη στην προεδρία του ΠΑΣΟΚ, φορτώθηκαν πολλές ελπίδες, «Γιώργο προχώρα, άλλαξέ τα όλα» ήταν το σύνθημα. Με βαρύ όνομα, μεταρρυθμιστικές ιδέες και διεθνή αναγνώριση – αργότερα έγινε και πρόεδρος της Σοσιαλιστικής Διεθνούς. Δεν επιχείρησε, ωστόσο, να πάρει το κόμμα, όπου κυριαρχούσαν οι διάφορες ομάδες, και δεν τόλμησε μεταρρυθμίσεις – ενδεικτική η υπαναχώρησή του για τα μη κρατικά Πανεπιστήμια στην αναθεώρηση του Συντάγματος. Στην εσωκομματική διαδικασία του 2007 επικράτησε του Ευάγγελου Βενιζέλου. Αργότερα ήρθε σε κόντρα με τον Σημίτη και τον διέγραψε.
Η 5ετία 2004 – 2009 Κώστα Καραμανλή με τις αλόγιστες παροχές και την εκτόξευση των ελλειμάτων και του χρέους, ένα «γαλάζιο παπανδρέικο ΠΑΣΟΚ» ονομάστηκε, τα «γκρηκ στατίστικς» που μας έκαναν διεθνώς ρεζίλι, επιδείνωσε δραματικά την οικονομική κατάσταση. Έτσι, όταν το 2009 το ΠΑΣΟΚ κέρδισε τις εκλογές με άνετη πλειοψηφία 44% και την διεθνή κρίση, η χώρα «έσκασε» στα χέρια του. Ακολούθησαν τα δραματικά γεγονότα με την προσφυγή στο ΔΝΤ και το πρώτο μνημόνιο μέχρι την παραίτησή του το 2011.
Νέος πρόεδρος του ΠΑΣΟΚ ο Ευάγγελος Βενιζέλος, ευφυής και χαρισματικός, αλλά στην πιο δύσκολη συγκυρία. Το ΠΑΣΟΚ που συγκυβέρνησε με τη ΝΔ μέχρι το 2015 υπέγραψε το 2ο μνημόνιο στάθηκε υπεύθυνα και πήρε γενναίες αποφάσεις. Φορτώθηκε, όμως, άδικα ολόκληρη την ευθύνη που δεν του αναλογούσε για την χρεοκοπία, έγινε στόχος «αγανακτισμένων» και προπηλακισμών στα στελέχη του. Η κρίση μετά το 2009 λειτούργησε απομυθοποιητικά και διαστρεβλωτικά. Το ΠΑΣΟΚ βρέθηκε στη θέση του ενόχου για κάθε ατομική και συλλογική δυσχέρεια. Στον πολιτικό σεισμό των διπλών εκλογών του 2012 το ΠΑΣΟΚ από το 44% του 2009 πήρε 13% για να εξαερωθεί το 2015 με σχεδόν 4%.
Παρακολούθησα το ΠΑΣΟΚ σε όλη αυτή την δραματικά πορεία των 40 χρόνων και το ψήφισα μέχρι το ναδίρ του 4%. Βλέπαμε πολλά από τα στραβά, είχαμε όμως μια ανοχή για τις στραβοτιμονιές, μια δικαιολογία «εντάξει γίνονται και μερικά λάθη». Οι άνθρωποι του ΠΑΣΟΚ ήταν αριστεροί σοσιαλιστές, είχαν πάντα ένα ηθικό πλεονέκτημα. Σε κάθε περίπτωση θεωρούσαμε ότι το ισοζύγιο σωστό – λάθος ήταν θετικό υπέρ του ΠΑΣΟΚ.
Μετά τις πρώτες εκλογές του 2015 με πήρε το ΠΟΤΑΜΙ! Από τότε, παρά την βελτίωση των ποσοστών, τα προβλήματα στο ΠΑΣΟΚ, που έχουν τις ρίζες τους πριν μισό αιώνα, συνεχίζονται. Αυτό τον καιρό βρίσκεται σε νέα αναζήτηση ηγεσίας. Θα επαναλάβω την ευχή που μας έκανε ο Όλι Ρεν όταν μπήκαμε στα μνημόνια ΚΑΛΟ ΚΟΥΡΑΓΙΟ!

*Ο Χρήστος Ντάλας είναι πολιτικός και τοπογράφος μηχανικός