Στην Άρτα του 18ου αιώνα φαίνεται πως τουλάχιστον τρεις οικογένειες έχουν μεγάλη δύναμη. Βλαχούτση, Πάνου και Καραγιάννη ή Ρίζου-Καραγιάννη.
Και οι τρεις οικογένειες αντιπροσωπεύουν ντόπιους εμπορικούς αλλά διπλωματικούς – θα λέγαμε – οίκους, μια και έχουν αναλάβει και προ- ξενεία. Σήμερα θα μας απασχολήσει η οικογένεια Πάνου.

Ποια ήταν η οικογένεια Πάνου
Σύμφωνα με επιστολή που βρίσκεται στα αρχεία της Νάπολης Ιταλίας (ASN, Affari Esteri-2675, φάκελος 35), την οποία έχει στείλει ο Μιχαήλ Πάνου στον Βασιλιά της Νεαπόλεως (Βασίλειο Δυο Σικελιών), η οικογένεια Πάνου κατάγεται από την Παραμυθιά της Άνω Αλβανίας (η Αλβανία ήταν διοικητικό διαμέρισμα και δεν έχει καμία σχέση με την σημερινή Αλβανία) και συμμετείχε στον 7ο Τουρκοβενετικό πόλεμο και έτσι το 1715 αναγκάστηκε να εγκαταλείψει τα πάτρια εδάφη της.
Η οικογένεια Πάνου, μια από τις αρχοντικές οικογένειες, ήταν στην περιοχή της Παραμυθιάς. Δεν δέχτηκε τον εξισλαμισμό που ακολούθησαν πολλοί σπαχήδες και έτσι διασκορπίστηκε. Κάποιοι βρήκαν καταφύγιο στου Σούλι, άλλοι πήγαν προς τα Ιωάννινα και ένας κλάδος έφυγε στην Ιταλία, στο Βασίλειο της Νεαπόλεως.

Στη Νάπολη
Οι αγώνες που έδωσε η οικογένεια Πάνου στον 7ο Τουρκοβενετικό πόλεμο αναγνωρίστηκαν από το Βασίλειο της Νεαπόλεως απολαμβάνοντας ιδιαίτερων τιμών τόσο από το ίδιο όσο και από την κοινωνία.
Εδώ οι αδελφοί Πάνου παρουσιάζονται με μεγάλη περιουσία. Ο Αναστάσιος και ο Αντώνιος Πάνου εμφανίζονται ως πλούσιοι πλοιοκτήτες και θα συμβάλουν στην ίδρυση του Μακεδονικού Συντάγματος. Το Μακεδονικό Σύνταγμα (Real Reggimento Macedone) ήταν στην ουσία μια ανανέωση του θεσμού των Stradioti.
Στο Μακεδονικό Σύνταγμα κατατάχθηκαν πολλοί Έλληνες με αποτέλεσμα να δώσει ιδιαίτερη αίγλη και προνόμια στην Ελληνική κοινότητα. Ο Μιχαήλ ασχολήθηκε με το εμπόριο. Διακινούσε μεταξωτά υφάσματα αλλά έγινε και πλοιοκτήτης. Ο Αντώνιος Πάνου ανέλαβε την χρηματοδότηση ενός τάγματος στο Μακεδονικό Σύνταγμα, του οποίου έγινε καπετάνιος. Ο αδερφός του Μιχαήλ συνέβαλε στο κατασκοπευτικό δίκτυο του Βασιλείου Νεαπόλεως. Αφοσιωμένος στον Βασιλιά της Νεαπόλεως, ο Αντώνιος έπεσε μαχόμενος εναντίον των Αυστριακών. Η θυσία του Αντώνιου ανέβασε ακόμα περισσότερο την οικογένεια στην υπόληψη του Βασιλιά.

Στην Άρτα
Ήδη ο Μιχαήλ είχε φτιάξει ένα καλό δίκτυο κατασκοπίας στην Ήπειρο, του οποίου το κέντρο ήταν το Μπάρι της Ιταλίας. Από κει κινούσαν τα νήματα.
Η παρουσία της οικογένειας στην Άρτα θα ενισχύσει το Αρτινό εμπόριο στο Βασίλειο της Νεαπόλεως. Στα 1747 διορίζεται πρόξενος του Βασι- λείου των Δύο Σικελιών στην Άρτα ο Αναστάσιος Πάνου. Ο Αναστάσιος κάλεσε κοντά του και κάποια άλλα μέλη της οικογένειας, όπως τον Θεοδόσιο, που βρίσκονταν στην Ήπειρο. Σε λίγο χρόνο θα καταφέρουν να πάρουν στα χέρια τους και το προξενείο της Ραγούζας (Dubrovnik), όπως και το προξενείο της Αγγλίας.
Η παρουσία της οικογένειας Πάνου στην Άρτα, πέρα απ΄ ότι θα είναι οι κακοί δαίμονες των Γάλλων στο εμπόριο θα βοηθήσει άλλους Αρτινούς εμπόρους να οργανωθούν στην Κάτω Ιταλία, ειδικά στις πόλεις Bari, Barletta και Senigallia, να έχουν μόνιμες αντιπροσωπείες εκεί και να ανθεί το Αρτινό εμπόριο. Σε αυτό βοηθούσε πως η οικογένεια Πάνου κατάφερε να έχει άριστες σχέσεις με τους Οθωμανούς της Άρτας, τους Έλληνες εμπόρους, τα πλοία τους να φεύγουν με λιγότερο τελωνειακό δασμό, αλλά να έχουν και καλές σχέσεις με τους Έλληνες ραγιάδες του κάμπου.
Φυσικά μπήκαν στο στόχαστρο των Γάλλων, οι οποίοι δεν είχαν μόνο απώλειες από τα φορτία αλλά και στα προξενικά τελωνειακά τέλη. Ο Πάνου, όμως, που ήταν και καλός διπλωμάτης αλλά και έμπορος κατάλαβε πως δεν θα ήταν καλό να τα βάζει ούτε με τους Γάλλους της Άρτας, ούτε με τους Βενετούς της Πρέβεζας και έτσι συμφώνησε με τον Γάλλο πρόξενο και τους Βενετούς στην Πρέβεζα να πληρώνει τα μισά τέλη. Κάτι που δέχθηκαν με ανακούφιση και οι έμποροι. Για τις μεταφορές προϊόντων προς το Βασίλειο της Νεαπόλεως, ο Πάνου χρησιμοποίησε και πλοία με σημαία της Ραγούζας.

Τα εμπορεύματα
Εμπορεύματα που προωθήθηκαν αυτό το διάστημα, που η οικογένεια Πάνου είχε δύναμη στην Άρτα, ήταν: 1. Κάπες. Οι Ηπειρωτικές κάπες ήταν περιζήτητες στην Κάτω Ιταλία, Σικελία και Σαρδηνία. Αυτές εξάγονταν ραμμένες ή μόνο σε υφάσματα και ράβονταν στην Νάπολη. 2. Δέρματα. Κατεργασμένα δέρματα αρνιών από τα Βυρσοδεψεία – Ταμπάκικα της Άρτας. 3. Μαλλί. 4. Μάλλινες κουβέρτες. 5. Καπνός, μονοπώλιο καπνού για την Κάτω Ιταλία.

Οι Γιαννιώτες έμποροι
Οι Γιαννιώτες έμποροι χρησιμοποιούσαν για τη μεταφορά των προϊόντων πλοία με Γαλλική σημαία, που σημαίνει πως έπρεπε να πληρώσουν εις ακέραιον το προξενικό τέλος.
Αυτό ζημίωνε το εμπόρευμά τους που γίνονταν αυτόματα ακριβότερα. Έτσι, αποφάσισαν να κάνουν μια κίνηση και να ζητήσουν από το Βασίλειο της Νεαπόλεως την ανάκληση του προξένου Πάνου. Φυσικά δεν εισακούστηκαν.

Ο πόλεμος με το λαθρεμπόριο και η κόντρα με τον Καραγιάννη
Η μεταφορά εμπορευμάτων από και προς την Ήπειρο ήταν ένα θέμα που απασχολούσε πά-ντα τα προξενεία και τις εμπορικές αντιπροσωπείες.
Πολλοί ήταν οι παράγοντες. Η περιοχή της Ηπείρου ήταν γενικά μια περιοχή που μπορούσε κανείς να αποφύγει προξενικά τέλη και τελωνειακούς δασμούς. Πλοία Ναπολιτάνων, Ραγουζαίων και Γενοβέζων ξεφόρτωναν λαθραία εμπορεύματα στις ακτές όπου τους περίμεναν βάρκες, μετέφεραν αυτά στη στεριά και κατόπιν μεταφέρονταν δια ξηράς στα σημεία που θέλανε.
Σε αυτό γνωστός ήταν ο Αρτινός έμπορος Καραγιάννης. Ο Καραγιάννης κατάφερε μάλιστα και είχε πριν τον Πάνου το Αγγλικό προξενείο της Άρτας, που εξασφάλιζε και τη συνεργασία με την Κομπανία Λεβάντε. Κατόπιν εκκλήσεων των Αρτινών εμπόρων της Κάτω Ιταλίας, ο Πάνου έθεσε το θέμα στον Κατή (ιεροδικαστή) της Άρτας, όπως και στον Βοεβόδα ζητώντας να δοθεί τέρμα σ΄ αυτή την υπόθεση. Με τον Πάνου συντάχθηκε και ο Βλαχούτσης.
Ο Καραγιάννης, ο οποίος φαίνεται να ήταν μεγάλο μούτρο, αντέδρασε δήθεν πως τον κατηγορούν αδίκως, αλλά συμφώνησε μπροστά στους Οθωμανούς πως το λαθρεμπόριο ζημιώνει τους έντιμους εμπόρους και ο ίδιος θα κάνει τα πάντα να σταματήσει τους λαθρέμπορους. Φυσικά απ’ ότι προκύπτει από μετέπειτα επιστολές εμπόρων, συνέχιζε το βιολί του.

Το τέλος της οικογένειας Πάνου
Και ενώ είδαμε πως οι καταστάσεις έδωσαν δύναμη στην οικογένεια Πάνου, διάφορες συνθήκες έβαλαν τέλος στον ανθηρό αυτό εμπορικό οίκο.
Στην Ιταλία είχε απομείνει ακόμα ο Μιχαήλ Πάνου που διαχειρίζονταν τα της οικογένειας. Είχε φύγει από τη Νάπολη και βρίσκονταν στην περιοχή της Απουλίας. Η πανώλη εδώ ανάγκασε αυτόν και την οικογένειά του να φύγουν στη Βενετική Κέρκυρα. Η γυναίκα του και οι υπηρέτες πέθαναν στο μολυσμένο Λαζαρέτο της πόλης, ενώ ο ίδιος επέζησε, αντιμετώπισε όμως τη διάλυση του εμπορικού του οίκου.
Κατά την απουσία του από την Ιταλία έγιναν καταχρήσεις στα ταμεία και έχασε το μονοπώλιο του καπνού και της δογάνας (τελωνειακού δασμού). Το όνομα, όμως, της οικογένειας φαίνεται ότι είχε ακόμα ισχύ στην βασιλική αυλή της Νεάπολης. Έτσι, ο Μιχαήλ, αν και κατεστραμμένος από υγεία, ανέλαβε το προξενείο του Βασιλείου των Δυο Σικελιών στο Δυρράχιο και ο Βασιλιάς του παραχώρησε και κάποια σύνταξη – επίδομα για τον αδερφό του Αντώνιο που έπεσε για τον Βασιλιά.
Στην Άρτα η οικογένεια συνέχισε να υπάρχει αλλά έχασε την δύναμή της. Μετά από 20 χρόνια το προξενείο του Βασιλείου των δύο Σικελιών δόθηκε αρχικά στον Θεοδόσιο Πάνου και κατόπιν στον Τζόρζη Δόλτζη. Οι Ναπολεόντειοι πόλεμοι θα διαλύσουν το Βασίλειο της Νεαπόλεως και έτσι θα παύσει και το προξενείο. Κάποιοι απόγονοι της οικογένειας θα μείνουν στην Άρτα, αλλά δεν θα έχουν πλέον την αίγλη που είχαν.
Ο άλλος κλάδος της οικογένειας που είχε καταφύγει στο Σούλι θα ακολουθήσει τη μοίρα των Σουλιωτών και απόγονοι αυτών βρίσκονται σήμερα στην Ναυπακτία.

Βιβλιογραφία – πηγές: Έγγραφα ASN. Όλγα Κατσιαρδή-Hering «Το πανηγύρι στη Senigallia (18ος – αρχές 19ου αιώνα). ASN, Affari Esteri, τόμος 2678, 16 Giugno 1779, Dim. Nidari. Filippo Vassilo e Compagni «Πρακτορείο καπότας που διακινεί ποσότητες και προς τη Νεάπολη». Σ. Βορείου «Το Ελληνικό ναυτικό». Ελένη Γιαννακοπούλου «Ηπειρώτες έμποροι στην Ιταλία». Krekic «Dubrovnik». Έγγραφα από τη Ραγούζα. Σιορόκας «Το Γαλλικό Προξενείο». Evliya Celebi «Οδοιπορικό, Άρτα». Έλ. Γιαννακοπούλου «Όψεις της οικονομικής και κοινωνικής ζωής στην Ήπειρο». Φώτης Βράκας «Το Αρτινό Εμπόριο και το Εμπόριο της κάπας». Angela Falcetta «Storia Conomico». Angela Falcetta «Ortodossi nel Mediterraneo cattolico, Comunità di rito greco nell’Italia del Settecento». Κ. Κωστή «Χρονογραφία της πανώλης στην Ελληνική χερσόνησο». Francesco Sforza Cesarini «La Guerra di Velletri (1744)».