Γράφει η Αφέντρα Γ. Μουτζάλη, Επίτιμη έφορος αρχαιοτήτων

«…κείνο που με τρώει, κείνο που με σώζει, είναι π’ ονειρεύομαι σαν τον Καραγκιόζη…» Διονύσης Σαββόπουλος

Σχεδόν πενήντα χρόνια πέρασαν από την μεταπολίτευση, ελπίδες, όνειρα, ανάσες, απογοητεύσεις, κρίσεις. Και διανύουμε το πρώτο τέταρτο του 21ου αιώνα. Θα περίμενε κανείς να πηγαίνουμε μπροστά. Πηγαίνουμε; Αυτήν την εποχή, σ’ αυτόν το τόπο, και όχι μόνο, το αυτονόητο είναι ακόμη ζητούμενο.
Το σημερινό κείμενο δεν είναι τίποτε περισσότερο και τίποτε λιγότερο από μερικές σκόρπιες σκέψεις που γίνονται φωνακτά. Μ’ άλλα λόγια, όπως λέει και ο τίτλος, που είναι ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα αττικής σύνταξης: «λίθοι, πλίνθοι, κέραμοι ατάκτως ερριμένα».
Οι σκέψεις που ακολουθούν υπαγορεύονται από την καθημερινότητά μας. Σήμερα, τους περισσότερους νεοέλληνες απασχολεί η ακρίβεια. Κι εμένα επίσης. Είναι άραγε το μόνο μας πρόβλημα; Προσωπικά με ενοχλούν, ελπίζω και σας, πολύ περισσότερα πράγματα, όπως: η εικονική πραγματικότητα που οι πολιτικοί μας και τα φιλικά τους ΜΜΕ προσπαθούν να μας πείσουν ότι ζούμε, διαστρεβλώνοντας την αλήθεια, τα fake news, ο αυξανόμενος αριθμός των γυναικοκτονιών στην Ελλάδα, ο βαλκάνιος χωρικός που έγινε απότομα μικροαστός και θέλει να επιβάλλει την κακογουστιά του, η ανυπαρξία ουσιαστικής παιδείας¹ δηλαδή, η αδυναμία των πολλών να ενστερνιστούν τον ελληνικό πολιτισμό, η κακοποίηση της ελληνικής γλώσσας, ο εκχυδαϊσμός της μαζικής κουλτούρας, η απρέπεια ως επανάσταση, η ασέβεια ως μαγκιά, ο τοξικός λόγος κομμάτων και αποκομμάτων, η απαξίωση του δημόσιου χώρου από τους πολίτες και τους αρμοδίους, η καταστροφή του περιβάλλοντος, ο βανδαλισμός αγαλμάτων προσωπικοτήτων από μερικά φρικιά, ο άνευ ορίων και όρων ατομισμός, η έλλειψη συλλογικότητας και αλληλεγγύης, η παιδική βία, η οπαδική βία, η βία τύπου «Κρήτης», ένας περιρρέων χουλιγκανισμός, το αϊθαλές ρουσφέτι, η καχεκτική μας δημοκρατία.
Τα ανωτέρω και πολύ περισσότερα, συνθέτουν τη μορφή του Χατζιδακικού τέρατος². Πρόκειται για το σχόλιο του Μάνου Χατζιδάκι στο Τρίτο Πρόγραμμα, στις 30 Ιουλίου 1978 με τίτλο: «Το πρόσωπο του τέρατος κι ο φόβος μήπως το συνηθίσουμε». Συγκεκριμένα, όπως έλεγε ο Χατζιδάκις: «όποιος δεν φοβάται το πρόσωπο του τέρατος, πάει να πει ότι του μοιάζει. Και η πιθανή προέκταση του αξιώματος είναι να συνηθίσουμε τη φρίκη, να μας τρομάζει η ομορφιά».
Οι θλιβερές αυτές διαπιστώσεις δεν αφορούν όλους τους Έλληνες, αφορούν όμως τους περισσότερους και είναι δυστυχώς συμπτώματα παρακμής. Υπάρχει βεβαίως και η Ελλάδα που αντιστέκεται.
Συνθήματα και στίχοι
Τα συνθήματα, διαφημιστικά και πολιτικά, εμπεριέχουν μια αλήθεια ή μια πλάνη, έχουν όμως ένα κοινό στόχο, να σε παρασύρουν. Πετυχημένο διαφημιστικό σύνθημα, είναι αυτό του Νίκου Δήμου για την Coca Cola: «Coca Cola πάει με όλα, όλα πάνε καλά με Coca Cola». Ο ελληνικός νεοφιλελευθερισμός, όπως τον ζούμε τελευταία, φρονεί ότι όλα πάνε καλά με την ιδιωτική πρωτοβουλία, ιδιώτες παντού. Πάνε όμως;
Σχετικά με την απαξίωση του δημόσιου χώρου επίκαιρο είναι το επίγραμμα του Γ. Σουρή (1853 – 1919): «Ο Έλλην δύο δίκαια/ ασκεί πανελευθέρως,/ ουρείν τε και συνέρχεσθαι/ εις όποιον θέλει μέρος».
Γνήσιο πολιτικό σύνθημα, πάντα επίκαιρο, αυτό της εξέγερσης του Πολυτεχνείου: «ψωμί, παιδεία, ελευθερία». «Ελευθερία ανάπηρη πάλι σου τάζουν» λέει ο ποιητής,³ αλλά η ελευθερία δεν δίδεται, καταχτάται. Την ελευθερία την κατακτάς πρώτα μέσα σου και ύστερα αγωνίζεσαι για την διατήρησή της, γιατί όπως λέει ο Κάλβος: «θέλει αρετήν και τόλμην, η ελευθερία».
Η Δεξιά καλά κρατεί, όπως και ο καπιταλισμός. Η Αριστερά; Θα απαντήσω με ένα σύνθημα των παλιών Αναρχικών⁴: «το ένα κόμμα δέρνει τ’ άλλο και τα δύο το κίνημα». Κατά τα άλλα, οι δημοσκόποι έχουν ανασκουμπωθεί και μετρούν τα ποσοστά του υπό δημιουργία κόμματος Τσίπρα. Εδώ θα σχολιάσω με στίχους του Μανώλη Ρασούλη⁵: «μεγάλωσε ο μπαγλαμάς/ κι έγινε σαν βαπόρι,/ παλιοί καημοί στ’ αμπάρι του/ στο πουθενά η πλώρη».
Ένα άλλο σχόλιο κατάλληλο για την περίπτωση, είναι ασμάτιον αδώμενον εις κωμικόν σήριαλ της ΕΡΤ, λέγον: «λίγο αριστερά, λίγο δεξιά, λίγο από κέντρο κι όλα μια χαρά».
Στην Καλαβρία, στην Bova marina, στον γιαλό του βούα, δηλαδή του βοδιού, όπως τον λένε οι Γκρεκάνοι της περιοχής, είναι γραμμένο με πελώρια γαλάζια γράμματα πάνω σε τοίχο το σύνθημα: «η γλώσσα είναι πατρίδα»⁶. Το σύνθημα αυτό με συγκινεί βαθύτατα, διότι οι άνθρωποι αυτοί σχεδόν 500 χρόνια μετά την εκρίζωσή τους από τον ελλαδικό χώρο, διατηρούν ευλαβικά ως μόνον στοιχείο της ταυτότητάς τους, την ελληνική γλώσσα.
Τι με φοβίζει
Σήμερα ο άνθρωπος της εποχής στέκεται μετέωρος και έμφοβος, μπροστά σε μια ταχύτατα μεταβαλλόμενη κατάσταση, γεωπολιτική, ιδεολογική, κοινωνική, τεχνολογική και πολιτισμική. Η ρευστή αυτή κατάσταση προκαλεί δέος. Προσωπικά φοβάμαι την άνοδο του Ναζισμού στην Ευρώπη, καλυμμένη και απροκάλυπτη, την αλόγιστη χρήση και λατρεία του διαδικτύου και της τεχνητής νοημοσύνης, χωρίς τη λήψη απαραίτητων μέτρων προστασίας από τις κυβερνήσεις, γεγονός που δημιουργεί κινδύνους εξαπάτησης, παραπλάνησης και παραγωγής κίβδηλης επιστήμης.
Με τρομάζουν, επίσης, οι ηγέτες τύπου Πούτιν και Τραμπ καθώς και η ευκολία με την οποία δισεκατομμύρια άνθρωποι, οι λεγόμενοι followers, ακολουθούν τους λεγόμενους influencers, οι οποίοι πλουτίζουν πουλώντας προϊόντα, αμάθεια, απάτη και πρόκληση. Με τρομάζει ακόμα, ο Πούτιν και η έπαρσή του ότι με την πυρηνική του τορπίλη Ποσειδών μπορεί να καταστρέψει τη Μεγάλη Βρετανία, αλλά και ο κομπασμός του Τραμπ που θα αρχίσει, όπως δήλωσε, τις πυρηνικές δοκιμές στην έρημο της Νεβάδα, και η δήλωσή του ότι μπορεί να καταστρέψει 150 φορές τον πλανήτη. Ανατριχιάζω από την λυσσαλέα βία της Χαμάς, την γενοκτονία των Παλαιστινίων που έκανε το Ισραήλ στη Γάζα και τη σιωπηλή ανοχή της Ευρώπης, την γενοκτονία στο Σουδάν και την απόλυτη σιωπή της Ευρώπης γι’ αυτή, την συγκέντρωση υπερβολικού πλούτου στα χέρια ολίγων και την απόλυτη ένδεια άλλων.
Οι εικόνες που συνοδεύουν
το κείμενο
Διάλεξα τρεις εικόνες (φωτο 1) για το σημερινό μου σχόλιο, η πρώτη προέρχεται από Φαρμακολόγειο του 14ου αιώνα που βρίσκεται στο αρχείο A. Colin, και παριστάνει Ίνκας καλλιεργητές πατάτας με τα εργαλεία τους, ράβδο σκαψίματος και σκαπάνη.
Την εικόνα αυτή αφιερώνω με αγάπη και σεβασμό στους αυθεντικούς Έλληνες γεωργούς, που παράγουν τα απαραίτητα για τη διατροφή μας αγροτικά προϊόντα και στο πλαίσιο της γενικότερης ανομίας που μαστίζει τη χώρα, είναι θύματα του μεγάλου σκανδάλου ΟΠΕΚΕΠΕ (.
Η δεύτερη εικόνα (φωτο 2) είναι το εξώφυλλο από το έργο του Ιερού Αυγουστίνου, De civitate dei (1486), με τίτλο «οι διάβολοι καταστρέφουν την πολιτεία των ανθρώπων». Η εικόνα αυτή μεταφορικά θα μπορούσε να ερμηνευτεί ως η γενικότερη καταστροφή που υφίσταται η χώρα μας, από επώνυμους και ανώνυμους «διαβόλους», που διέβρωσαν κάθε αξία, νόμο και θεσμό.
Η τρίτη εικόνα (φωτο 3), είναι ένας πίνακας του Ν. Βώκου (1868 – 1927) με τίτλο «το άρμεγμα της κατσίκας», που αφιερώνεται στους κτηνοτρόφους μας. Προσωπικά μου αρέσουν τα φρούτα, τα λαχανικά και τα αρνίσια παϊδάκια, γι’ αυτό και θέλω οι αγρότες και οι κτηνοτρόφοι μας να περνούν καλά και εγώ ακόμα καλύτερα, όμως όπως πάμε δεν θα έχουμε ούτε γεωργία ούτε κτηνοτροφία αλλά, «don’t worry, be ha- ppy»⁷…
Δεν λησμονώ, οργίζομαι και απαιτώ ως πολίτης αυτής της χώρας: Να μην ξανασυμβούν πολύνεκρες τραγωδίες, όπως αυτή στο Μάτι και στα Τέμπη, σκάνδαλα διαφθοράς όπως αυτό του ΟΠΕΚΕΠΕ και αιφνίδιοι θάνατοι σαν κι αυτούς των ΕΛΤΑ, για το συμφέρον ιδιωτών.
Και κλείνω με ένα fragmentum του Ηρακλείτου: «εάν μη έλπηται, ανέλπιστον ούκ εξευρήσει», δηλαδή «αν δεν ελπίζεις, δεν θα βρεις το ανέλπιστο». Γι’ αυτό και εγώ ελπίζω ότι τα πράγματα θα αλλάξουν στην Ελλάδα…
Σημειώσεις
1. Σύμφωνα με το Νίκο Δήμου, στο βιβλίο του «Η δυστυχία του να είσαι Έλληνας», «Το πρόβλημα της ελληνικής παιδείας είναι πρόβλημα διδασκόντων. Μόνο προσωπικότητα μπορεί να διαμορφώσει προσωπικότητες. Πίσω από κάθε ολοκληρωμένο άνθρωπο υπάρχει πάντα ένας τουλάχιστον καλός δάσκαλος. Όσο οι διδάσκοντες είναι αυτοί που είναι στην πλειονότητά τους, η παιδεία θα παραμείνει απομνημόνευση και όχι μόρφωση. Μάθηση και όχι κρίση».
Πολλά από όσα έγραφε ο Νίκος Δήμου το 1975 δυστυχώς ισχύουν και σήμερα, 50 χρόνια μετά. Το βιβλίο του «Η δυστυχία του να είσαι Έλληνας» κυκλοφόρησε για πρώτη φορά το 1975 από τις εκδόσεις Ίκαρος. Ανατυπώνεται συνέχεια, τελευταία 43η έκδοση από τον Πατάκη, Αύγουστος 2024 και έχει μεταφραστεί σε 12 γλώσσες.
2. Μάνος Χατζιδάκις «Τα σχόλια του τρίτου», εκδόσεις Ίκαρος, Αθήνα 2024, σελίδες 58.
3. Μιχάλης Κατσαρός «Κατά σαδδουκαίων, η Διαθήκη μου», εκδόσεις Κείμενα, Αθήνα 1973, σελίδες 57.
4. Γιάννης Δημαράς «Εμπρός στον έτσι που χάραξε ο τέτοιος», εκδόσεις Κάκτος, Αθήνα 1981, σελίδες 34. Οι παλιοί αναρχικοί ήταν λόγιοι και είχαν χιούμορ. Χαρακτηριστικό σύνθημα τους, το εξής: «καλή είναι η μαλακία, αλλά με το γαμήσι κάνεις γνωριμίες». Σήμερα οι λεγόμενοι αναρχικοί είναι κάτι περιθωριακά στοιχεία που πετάνε μολότωφ αδιακρίτως.
5. Τραγούδι: «Οι μάγκες δεν υπάρχουν πια», μουσική Ν. Ξυδάκης, στίχοι Μ. Ρασούλης, τραγούδι Ν. Παπάζογλου.
6. Μ. Ζ. Κοπιδάκης «Η γλώσσα είναι πατρίδα», εκδόσεις Μικρός Ναυτίλος, Ηράκλειο 2000, σελίδες 20.
7. Πρόκειται για το γνωστό τραγούδι του Χάρη και του Πάνου Κατσιμίχα «don’t worry, be happy».
Λεξιλόγιο: Civitas – atis: πολιτεία, De civitate dei: η πολιτεία του θεού.
Fragmentum -i: λατινικά, κομμάτι, σπάραγμα και ειδικότερα φιλολογικά αποσπάσματα από χαμένα έργα αρχαίων συγγραφέων.
Μαγκιά (η): η νταηλίδικη συμπεριφορά, η ψευδοπαλληκαριά, η προκλητικά επιθετική συμπεριφορά. Συνώνυμα: νταηλίκη, τσαμπουκάς.
ΟΠΕΚΕΠΕ: Οργανισμός Πληρωμών και Ελέγχου Κοινοτικών Ενισχύσεων Προσανατολισμού και Εγγυήσεων. Προπαντός πληρωμές, έλεγχος(!) και προσανατολισμός…
Ρουσφέτι (το): τούρκ. rȕșvet χαριστική παροχή εκ μέρους υπουργών ή βουλευτών σε κομματικούς οπαδούς, φίλους ή γνωστούς.
Φρικιό (το): αργκό, από την αγγλική λέξη freak. Προκλητικά αντισυμβατικό νεαρό άτομο.
Χατζιδάκις: το επώνυμο του Μάνου με “ι” και όχι με “η”, διότι όπως έλεγε ο ίδιος, το “η” τον πάχαινε…
Χούλιγκαν (ο) – χουλιγκανισμός (ο): ο φανατικός οπαδός αθλητικού σωματείου που συχνά μετέχει μαζί με άλλους σε έκτροπα πριν, μετά και κατά την διάρκεια των αγώνων. Η λέξη προέρχεται από το όνομα του Ιρλανδού εγκληματία Patrick Hooligan, που έδρασε στο Λονδίνο το 1898. Κατά συνέπεια χούλιγκαν είναι άτομο, συνήθως νεαρής ηλικίας, με αντικοινωνική συμπεριφορά.
Χουλιγκανισμός: η πρόκληση ή συμμετοχή σε επεισόδια μεταξύ οπαδών αντιπάλων ομάδων, καθώς και οι καταστροφές που προκαλούνται απ’ αυτά τα επεισόδια. Κατ’ επέκταση χουλιγκανισμός σημαίνει φασιστική και ισοπεδωτική συμπεριφορά απέναντι στους άλλους, πχ ο χουλιγκανισμός στην πολιτική ζωή της χώρας.