Από τις 2 Αυγούστου 2023, οι άνθρωποι έχουν καταναλώσει όλους τους φυσικούς πόρους που ο πλανήτης Γη μπορεί να παράξει μέσα σ’ ένα έτος. Η ημερομηνία αυτή διαμόρφωσε μια επέτειο η οποία, με την ονομασία «Ημέρα Υπερακοντισμού της Γης», επέρχεται κάθε χρόνο όλο και πιο νωρίς, με εξαίρεση το 2020, λόγω covid-19 και το 2023.
Όπως τονίζει η ιστοσελίδα sansimera.gr, η ημερομηνία υπολογίζεται κάθε χρόνο από το διεθνές ερευνητικό ίδρυμα «Global Footprint Network». Με βάση δεδομένα που παρέχονται από τον ΟΗΕ, το ίδρυμα υπολογίζει το οικολογικό αποτύπωμα του αν-θρώπου. Ουσιαστικά μετρά την εκμετάλλευση των φυσικών πόρων της Γης, με γνώμονα τη βιοϊκανότητα του πλανήτη, δηλαδή τη δυνατότητά του να ανανεώνει τις πη-γές του και να απορροφά τα αέρια που προκαλεί το φαινόμενο του θερμοκηπίου.
Σύμφωνα με τους υπολογισμούς αυτούς, η κατανάλωση όλης της ανθρωπότητας ξεπερνά το 70% των διαθέσιμων πηγών. Με άλλα λόγια χρειάζεται το ισοδύναμο ενός 1,7 του πλανήτη μας για να ικανοποιήσει τις ανάγκες του σύγχρονου ανθρώπου.
Το έλλειμμα αυτό παράγεται από την υπερυλοτόμηση, την υπεραλίευση και την υπερέκλυση άνθρακα στην ατμόσφαιρα. Οι επιπτώσεις της υπερκατανάλωσης ήδη είναι αισθητές: αποψίλωση δασών, ελάττωση της βιοποικιλότητας, λειψυδρίες, οξίνιση των ωκεανών, εδαφικές διαβρώσεις, υπερσυσσώρευση απορριμμάτων και αύξηση της συγκέντρωσης διοξειδίου του άνθρακα στην ατμόσφαιρα.
Ο πλανήτης άρχισε να γίνεται ελλειμματικός στις αρχές του 1970, ενώ έως το 1961 η Γη παρήγαγε περισσότερο φυσικό πλούτο, με το ένα τέταρτο των πηγών της να μην έχουν καταναλωθεί. Η ημέρα υπερακοντισμού των δυνατοτήτων του άρχισε να εμφανίζεται όλο και πιο νωρίς. Το 1985 η ημερομηνία αυτή έπεφτε στις 5 Νοεμβρίου, το 1998 κατέβηκε στην 1η Οκ-τωβρίου και το 2009 ακόμη περισσότερο, στις 20 Αυγούστου.
Για να το καταλάβουμε καλύτερα, ας δούμε λίγο πιο αναλυτικά τον όρο υπερακοντισμός, όπως αναλύεται από την κα Πολυξένη Ράγκου, του Τμήματος Δασολογίας και Φυσικού Περιβάλλοντος του ΑΠΘ. Υπ-ερακοντίζω σημαίνει ξεπερνώ τα όρια χωρίς πρόθεση, χωρίς να το συνειδητοποιώ. Οι βαθύτερες αιτίες του υπερακοντισμού παραμένουν πάντα οι ίδιες.
Πρώτα εμφανίζεται η κίνηση, η δράση ή η αλλαγή. Στη συνέχεια υπάρχει κάποιο όριο ή φραγμός, πέρα από τον οποίο η κίνηση, η δράση ή η αλλαγή δεν πρέπει να προχωρήσουν. Τέλος, εξαιτίας της έλλειψης προσοχής, των λανθασμένων δεδομένων, της καθυστερημένης ανατροφοδότησης, των ανεπαρκών πληροφοριών, της αργής ανταπόκρισης ή απλά της κεκτημένης ταχύτητας υπάρχει δυσκολία ελέγχου.
Πολλοί από τους ρυθμούς εκμετάλλευσης και ρύπανσης έχουν ήδη ξεφύγει από τα όρια. Το περιβάλλον δεν μπορεί να τους αντέξει. Η ανθρώπινη κοινωνία έχει υπερακοντίσει τα όριά της για τους ίδιους λό-γους που συμβαίνουν και οι άλλοι υπερακοντισμοί.
Εάν διατηρηθεί αυτός ο ρυθμός, το 2030 θα υπάρχει η ανάγκη δύο πλανητών για να καλύψουν τις ανάγκες των ανθρώπων. Αιτία, η δημογραφική αύξηση και ο τρόπος ζωής του σύγχρονου ανθρώπου, που βασίζεται όλο και περισσότερο στην ενέργεια από ορυκτά καύσιμα (άνθρακας, πετρέλαιο, φυσικό αέριο).
Ωστόσο, δεν είναι όλοι οι άνθρωποι εξίσου υπεύθυνοι γι’ αυτήν την καταστροφή. Με τον τρυφηλό τρόπο ζωής των Αμερικανών, χρειάζονται πάνω από πέντε πλανήτες για να τη συντηρήσουν. Οι Γάλλοι έχουν ανάγκη από τρεις, ενώ οι Κινέζοι από 2,1, πολύ παραπάνω από τη λιτότητα των Ιν-δών (0,6). Συνολικά, το οικολογικό αποτύπωμα των ανεπτυγμένων χωρών είναι πέντε φορές μεγαλύτερο από εκείνο των φτωχών κρατών.
Σύμφωνα με την κα Ράγκου, η κυριαρχία της μεγέθυνσης των ανθρωπίνων δραστηριοτήτων δεν εκπλήσσει. Οι περισσότερες κοινωνίες, πλούσιες ή φτωχές, βλέπουν κάποιο είδος επέκτασης ως γιατρικό για τα άμεσα και σημαντικά προβλήματά τους. Στις πλούσιες χώρες, η οικονομική μεγέθυνση θεωρείται αναγκαία για την απασχόληση, την κοινωνική κινητικότητα και την τεχνολογική εξέλιξη.
Στις φτωχές χώρες, η οικονομική μεγέθυνση θεωρείται ως η μοναδική διέξοδος από τη φτώχεια. Έως ότου βρεθούν άλλες λύσεις για τα σοβαρά προβλήματα του κό-σμου, οι άνθρωποι θα παραμένουν γαντζωμένοι στην ιδέα πως η μεγέθυνση είναι το κλειδί για ένα καλύτερο μέλλον και θα κάνουν ό, τι μπορούν για να δημιουργούν περισσότερη μεγέθυνση.
Όμως η Γη είναι πεπερασμένη. Η αύξηση οποιουδήποτε φυσικού μεγέθους, όπως ο ανθρώπινος πληθυσμός, τα αυτοκίνητα τα κτίρια και τα εργοστάσια, δεν μπορεί να συνεχίζεται αενάως. Όμως τα κυριότερα όρια της μεγέθυνσης είναι τα όρια ροών, δηλ. της συνεχούς ροής ενέργειας και υλικών που απαιτούνται για να συνεχίσουν να ζουν οι άνθρωποι, να λειτουργούν τα αυτοκίνητα και να διατηρούνται τα κτίρια και τα εργοστάσια.
Ο ανθρώπινος πληθυσμός και η οικονομία εξαρτώνται από τις συνεχείς ροές αέρα, νερού, τροφίμων, πρώτων υλών και καυσίμων από τη Γη, ενώ ταυτόχρονα αυτά δημιουργούν απόβλητα και καυσαέρια. Επομένως, τα όρια της μεγέθυνσης είναι τα όρια της δυνατότητας των γήινων φυσικών πόρων να προσφέρουν αυτή τη συνεχή ροή πρώτων υλών και ενέργειας και τα όρια των γήινων καταβοθρών να απορροφούν τη ρύπανση και τα απόβλητα.
Πάντως, τόσο το ίδρυμα Global Footprint Network, όσο και η οικολογική οργάνωση WWF, διαβλέπουν αισιόδοξα σημάδια στον ορίζοντα. Σχετικά, το οικολογικό αποτύπωμα ανά κάτοικο των ΗΠΑ έχει μειωθεί κατά 20% από το 2005 (έτος που είχε φθάσει στο υψηλότερο σημείο του) έως το 2013 (τα τελευταία διαθέσιμα στοιχεία), χάρη στη μείωση της εκπομπής αερίων άνθρακα και παρά την οικονομική ανάκαμψη. Κα-τά τ’ αυτά, η Κίνα, που παραδοσιακά παρουσιάζει το μεγαλύτερο εθνικό οικολογικό αποτύπωμα, αναπτύσσει μαζικά τις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, ενώ την ίδια ώρα έχει μειώσει την εσωτερική κατανάλωση άνθρακα.
Η διόρθωση είναι δυνατή και μπορεί να οδηγήσει σε ένα επιθυμητό, ικανοποιητικό, δίκαιο και βιώσιμο μέλλον. Αν δεν υπάρξει όμως διόρθωση, κάποιου είδους κατάρρευση δεν είναι μόνο πιθανή αλλά αναπόφευκτη και δεν αποκλείεται να συμβεί και κατά τη διάρκεια της ζωής των σημερινών γενεών. Γι’ αυτό θα πρέπει όλοι μας να επ-αγρυπνούμε για το περιβάλλον.