Ο Ζώης Καπλάνης (φωτο) γεννήθηκε το 1736 στο χωριό Γραμμένο των Ιωαννίνων. Η μητέρα του (της οποίας αγνοούμε το μικρό όνομα) ήταν το γένος Παπαστεργίου και πέθανε όταν ο Ζώης ήταν ηλικίας 4 ετών.
Ο πατέρας του έκανε νέο γάμο και υπό την εξουσία της μητριάς του ο μικρός Ζώης δεινοπάθησε. Ζούσε υπό ακραία φτώχεια και οι συγχωριανοί του τον ονόμασαν «Πικροζώη». Για να κερδίζει το ψωμί του έκοβε ξύλα στο χωριό του και τα μετέφερε στα Γιάννενα, ενώ το κέρδος το μοιραζόταν με τον γείτονά του, ο οποίος του δάνειζε το γαϊδουράκι για την εργασία αυτή.
Σε ηλικία 14 ετών φεύγει οριστικά για τα Γιάννενα. Ο πατέρας του πέθανε και η μητριά του τον έδιωξε από το σπίτι. Την ημέρα αυτή ο Ζώης Καπλάνης δεν την λησμόνησε ποτέ. Αργότερα, λίγο πριν πεθάνει, την έκανε επίσημη, με εντολή να τελείται στα Γιάννενα μνημόσυνό του κάθε έτος από τον εκάστοτε Μητροπολίτη. Την πρώτη παγωμένη νύχτα πέρασε ο Καπλάνης κάτω από την θολωτή πόρτα ενός πλουσίου των Ιωαννίνων, ονόματι Παναγιώτης Χατζηνίκου.
Την ημέρα που ξημέρωσε και ήταν της Ορθοδοξίας, ο οικοδεσπότης βρήκε «κουλουριασμένον» τον Καπλάνη και τον ενέταξε στο υπηρετικό προσωπικό του. Από αγαθή, λοιπόν, τύχη ο Καπλάνης εξασφάλισε στέγαση και τροφή. Η φιλομάθειά του, την οποία είχε εκ φύσεως, τον οδήγησε να μαθαίνει ανάγνωση και γραφή από το φως μικρού λύχνου, τις νύχτες που ο οικοδεσπότης του και οι άλλοι εργαζόμενοι κοιμόνταν. Αυτό το είδε τυχαίως ο Χατζηνίκος, τον συγκίνησε πολύ και αποφάσισε να πάρει τον Ζώη στο κατάστημα γουναρικών, που είχε στα Γιάννενα, και να τον μυήσει στο εμπόριο.
Ο Καπλάνης αμέσως επέτυχε του σκοπού αυτού, διατράνωσε τις γνώσεις του και μετ’ ου πολύ έγινε μέτοχος των εμπορικών επιχειρήσεων Χατζηνίκου. Συντόμως ανεχώρησαν διά το Βουκουρέστι, όπου ίδρυσαν συνεταιριστικό μεγάλο κατάστημα. Ο Χατζηνίκος παρέμεινε στο κατάστημα του Βουκουρεστίου και ο Καπλάνης, ο οποίος ειρήσθω είχε υπερκεράσει και υπερφαλαγγίσει τον συνεταίρο του σε αξία, έκανε ταξίδια σε διάφορες πόλεις, πωλών τα εμπορεύματα. Έτσι, το έτος 1768, σε ηλικία 32 ετών, έφθασε στην Νίζνα της Ρωσίας και το έτος 1771 στη Μόσχα. Για κάποια χρόνια λειτούργησε ο συνεταιρισμός αυτός, αλλά στη συνέχεια οι εταίροι φιλικά και καλόπιστα έλυσαν τη συνεργασία τους.
Ο Καπλάνης εξακολούθησε μόνος το εμπόριο. Ζούσε μονήρη και λιτό βίο σε ένα κελί του γραικικού μοναστηρίου του Αγίου Νικολάου, μετοχίου του Παναγίου Τάφου. Ο εμπορικός κόσ- μος της Μόσχας τίμησε στο πρόσωπό του την τιμιότητα, την αξιοπιστία, τη σύνεση, το μέτρο και την αγάπη για δημιουργία. Δημιούργησε ο Καπλάνης σημαντική περιουσία, η οποία, όμως, δεν του άλλαξε τη ζωή.
Η σκέψη του πάντα ήταν στραμμένη στην πατρώα γη της Ηπείρου, στους φτωχούς ομογενείς του, που στέναζαν κάτω από τη βάρβαρη μπότα των Τουρκαλβανών. Βοηθούσε με σοβαρά χρηματικά ποσά τους φτωχούς. Ήρθε σε επαφή με τον συντοπίτη του Ζώη Ζωσιμά, ο οποίος τον ενίσχυσε ηθικά περαιτέρω, με σκοπό και στόχο την ευεργεσία του Έθνους. Εμιμήθη τους έξι αδελφούς Ζωσιμάδες και έμεινε άγαμος, ώστε να είναι απερίσπαστος στο έργο του.
Το ίδιο έκαναν λίγο αργότερα και οι μεγάλοι εθνικοί ευεργέτες Ευαγγέλος Ζάππας και Γεώργιος Αβέρωφ. Ήταν παρών ο Καπλάνης «στο πρώτο και θείο έργον, το οποίον είναι δια παντός το καλόν της πατρίδος», όπως έλεγε ο ίδιος. Το 1797 κατέθεσε ο Καπλάνης 10.000 ρούβλια στο Αυτοκρατορικό Ορφανοτροφείο της Μόσχας, του οποίου ποσού οι τόκοι πήγαιναν στο Νοσοκομείο Ιωαννίνων. Μετά την πτώση της Ενετίας η Μαρούσιος σχολή Ιωαννίνων έπαυσε λειτουργούσα ελλείψει πόρων. Το 1798 ο Καπλάνης διέθεσε μεγάλα χρηματικά ποσά και ίδρυσε την ομώνυμη Σχολή, ανέθεσε δε την οργάνωση και διεύθυνση στον Διδάσκαλο του Γένους Αθανάσιο Ψαλίδα. Την προμήθεια των βιβλίων και τα όργανα της φυσικής είχε αναθέσει στον Αδαμάντιο Κοραή, που ζούσε τότε στο Παρίσι.
Η Σχολή αυτή ήταν πρωτοποριακή. Μαθήματα παρακολουθούσε και ο ίδιος ο τύραννος των Ιωαννίνων Αλή πασάς και ο εκ των υιών του Μουχτάρ. Ο Καπλάνης φρόντισε να κατοχυρώσει τη Σχολή με πατριαρχικό σιγίλιο και έτσι η Καπλάνειος ονομάστηκε και Πατριαρχική Σχολή. Ενίσχυσε οικονομικά την Ελληνική Σχολή της Πάτμου, την Αθωνιάδα Σχολή του Αγίου Όρους, τον Πανάγιο Τάφο, το Σιναίο Όρος στα Ιεροσόλυμα. Βοήθησε το Νοσοκομείο της Νίζνας και πολλά κληροδοτήματα. Προίκισε άπορα κορίτσια των Ιωαννίνων και βελτίωσε τις φυλακές της ίδιας πόλης.
Σε ηλικία 70 ετών ο Καπλάνης ασθένησε σοβαρά. Τέσσερις μήνες προ του θανάτου του συνέταξε τη διαθήκη του, αποτελουμένη εξ 25 άρθρων. Χιλιάδες ρούβλια διατέθηκαν για την κοινωνική μέριμνα των Ελλήνων (σχολεία, νοσοκομεία, φυλακές). Ολόκληρη η εκ 183.000 ρουβλίων περιουσία του κληροδοτήθηκε στο όνομα των τεσσάρων εκκλησιών και του νοσοκομείου των Ιωαννίνων, με σκοπό εκ των τόκων να συντηρείται η Καπλάνειος Σχολή, να εκπαιδεύονται περαιτέρω ως υπότροφοι εννέα μαθητές και να εκπληρούνται και άλλοι σκοποί φιλανθρωπίας.
Ο Ζώης Καπλάνης πέθανε στη Μόσχα στις 20 Δεκεμβρίου 1806, σε ηλικία 70 ετών. Μετά από τρεις ημέρες η κηδεία του έγινε στο σταυροπηγιακό μοναστήρι του Νονσσκόι. Το επίγραμμα της πλάκας του τάφου του: «Ζώης Καπλάνης, έδωσε τα πάντα για τους άλλους και τίποτα για τον εαυτό του». Τρία χρόνια μετά το θάνατό του εκδόθηκε στα ρωσικά, στη Μόσχα, η βιογραφία του. Ο «πικροζώης», που έγινε «γλυκοζώης» κατανόησε τα μάλα τον ανθρώπινο πόνο, γιατί και ο ίδιος πόνεσε πολύ, ευεργέτησε πολλούς ανθρώπους, αλλά κυρίως και πρωτίστως διείδε ότι η Εθνική Παλιγγενεσία μπορεί να έρθει μέσα από τον Νεοελληνικό Διαφωτισμό, τον οποίο υπηρέτησε πιστά με τις πράξεις και τις Ιδέες του.
*Ο Αυγερινός Θ. Ανδρέου είναι δικηγόρος στον Άρειο Πάγο, μέλος της Εταιρείας Ελλήνων Λογοτεχνών, της οποίας υπήρξε πρόεδρος και σήμερα γενικός γραμματέας, μέλος του Φιλολογικού Συλλόγου “Ο Παρνασσός” και εκδότης του λογοτεχνικού
περιοδικού “ΑΝΤΙΣΤΡΟΦΕΣ