Τα γνήσια δημοτικά τραγούδια της φυλακής είναι λίγα, γύρω στα 20. Αν προσθέσουμε και τα μικτά (ληστρικά και της φυλακής1, του στρατώνα και της φυλακής2), φθάνουν περίπου τα 30.
Το κύριο πρόσωπο των τραγουδιών είναι συνήθως κλέφτης ή ληστής, που ήρθε σε σύγκρουση με τη νόμιμη διοίκηση και φυλακί- στηκε. Ο ίδιος ή δικοί του (η μάνα, η γυναίκα του ή η αδελφή του) θρηνούν για τα βάσανα της φυλακής και επιζητούν την ελευθέρωση του φυλακισμένου, να αναπνεύσει τον καθαρό αέρα του χωριού του και πολλές φορές να πάρει εκδίκηση για τα βάσανά του: «Να πά- ρει σκλάβους δικαστές κι ούλους τους νομοθέτες».
Ο μεγάλος λαογράφος Νικόλαος Πολίτης αρνήθηκε να συμπεριλάβει στη συλλογή του τέτοια τραγούδια, και γιατί τα περιφρονούσε ως άτεχνα και γιατί στα χρόνια του η ληστεία ήταν ανοιχτή πληγή για το Κράτος. Πρώτος, απ΄ όσο γνωρίζω, τραγούδι της φυλακής δημοσίευσε ο Γ. Χρ. Χασιώτης στα 1863. Ακολούθησαν ο Δημήτριος Πετρόπουλος4, η Ακαδημία Αθηνών5 , ο Δημήτριος Χρ. Χαλατσάς6, ο Ευάγγελος Στάθης7 , ο Σοφ. Δημητρακόπουλος8 και άλλοι.
Το τραγούδι που ακολουθεί το άκουγα μικρός στην Άρτα και είναι αδημοσίευτο, απ΄ όσο γνωρίζω. Είναι ενδεχόμενο να λείπουν ένας ή δύο στίχοι: Κώστα μ΄ τα χιόνια λιώσανε και τα πουλιά το λένε,/κι εσύ Κώστα μ΄στη φυλακή κλεισμένος τόσα χρόνια./Κώστα, μου λεν΄να σ΄αρνηθώ, μα εγώ δε σ΄απαρνιέμαι./ Κώστα, μου το΄παν δυο πουλιά, δυο μαύρα χελιδόνια,/πως θα περάσω βάσανα σε όλα μου τα χρόνια.
Ποιος είναι ο Κώστας είναι άγνωστο. Συμπεραίνουμε, όμως, ότι μάλλον εξέτιε, ισόβιο ή πολυετή κάθειρξη για σοβαρό έγκλημα που διέπραξε (ληστεία, απόπειρα φόνου κλπ). Πάντως δεν ήταν θανατοποινίτης. Κύριο πρόσωπο είναι η γυναίκα του, που νοσταλγικά τον θυμάται και δηλώνει πίστη μέχρι το τέλος και ακαμψία της αγάπης γι΄ αυτόν, παρά τις πίκρες και τα βάσανα από την αναγκαστική απουσία του.
Εδώ η γυναίκα εμφανίζεται με υψηλό φρόνημα, συμβιβάζεται και αποδέχεται τη μοίρα της με ιώβειο υπομονή. Δεν καταριέται τη φυλακή και ούτε επιζητεί εκδίκηση, όπως σε άλλα όμοια τραγούδια.
Στη Ρούμελη επιχωριάζει παραλλαγή του τραγουδιού αυτού, που έτυχε ευρείας δημοσιεύσεως9: Μαρή κακούργα φυλακή, τί μου κρατάς του άντρας;/ Κώστα μ΄ τα χιόνια λιώσανε και τα πουλιά το λένε,/κι εσύ Κώστα μ΄στη φυλακή στα σίδερα δεμένος./Πίσω πουλιώνται πρόβατα πίσω πουλιώνται γίδια,/πίσω πουλάν τις πάλες σου, πουλάνε τ΄άρματά σου./Κώστα μου σε θαμεύομαι με την αντρεία πόχεις./Για δεν τσακείς τα σίδερα τη φυλακή να σπάσεις,/να πάρεις δίπλα τα βουνά και τις κοντοραχούλες,/να πάρεις σκλάβους δικαστές κι ούλους τους νομοθέτες,/να πάρεις και τον Πρόεδρο και τον Εισαγγελέα,/που δε δικάζουν ξάμηνο ουδέ δικάζουν χρόνο,/παρά δικάζουν σόβια όση ζωή κι αν έχεις;
Ο πρώτος στίχος της παραλλαγής αυτής του τραγουδιού είναι υπέροχος και επιτυχημένος, θυμίζει στίχο αρχαίας τραγωδίας. Η γυναίκα του φυλακισμένου προσωποποιεί τη φυλακή με γυναίκα αντίζηλο, που της κρατά τον άνδρα, ως άλλη Καλυψώ. Εκεί κοιμάται ο κα- λός της, εκεί ζεί, στην αγκαλιά της περνάει ο χρόνος. Απευθύνεται γυναίκα προς γυναίκα με θυμό και οργή, ζητώντας το δίκιο της, μην αντέχοντας άλλο τα δεινοπαθήματα της ζωής και τις ευθύνες που επωμίστηκε απ΄ τον αναγκαστικό χωρισμό. Οι στίχοι που ακολουθούν, αν και ωραίοι, αποτελούν συμφυρμούς και συμπιλήματα κλέφτικων τραγουδιών ή άλλων τραγουδιών της φυλακής.
Σημειώσεις: 1) Βλέπε ένα τέτοιο τραγούδι «Του Σωτήρχαινα», Δημήτρη Χρ. Χαλατσά «Ληστρικά Τραγούδια», Εκδόσεις «ΕΣΤΙΑ», Αθήνα 2003, σελίδα 233.
2) Βλέπε ένα τέτοιο τραγούδι «Τα παράπονα του φυλακισμένου», Δημ. Πετρόπουλου «Ελληνικά Δημοτικά Τραγούδια», Βασική Βιβλιοθήκη 46, Αθήναι 1958, σελίδες 253-254.
3) Βλέπε Γ. Χρ. Χασιώτου: «Συλλογή των κατά την Ήπειρον Δημοτικών Ασμάτων», Αθήναι 1866, σελίδα 122.
4) Βλέπε Δημ. Πετρόπουλου ό.π. υπ΄αριθ.2.
5) Βλέπε Ακαδημίας Αθηνών: «Ελληνικά Δημοτικά Τραγούδια» Εκλογή, τόμος Α΄, Αθήναι 1962, σελίδες 302-306.
6) Βλέπε Δημήτρη Χρ. Χαλατσά, ό.π. υπ΄αριθ. Ι.
7) Βλέπε Ευαγ. Θ. Στάθη: «Ελληνικά Δημοτικά Τραγούδια», Εκδόσεις Ι. Σιδέρη, Αθήναι 2004, σελίδα 483 επ.
8) Βλέπε Σοφοκλή Δημητρακόπουλου: «Ιστο- ρία και Δημοτικό Τραγούδι», Εκδόσεις «Παρουσία», Αθήνα 1998, σελίδες 330-333.
9) Βλέπε Χρ. Χαλατσά: «Ρουμελιώτικα Δημοτικά Τραγούδια», Παπαναγιώτου: «Νεχωρίτικα Τραγούδια», Αθήνα 1977, σελίδα 152,
10) Βλέπε Θαν. Παπαθανασόπουλου: «Δημοτικά Τραγούδια της Ρούμελης», Αθήνα 1979, σελίδες 67,193.
*Ο Αυγερινός Θ. Ανδρέου είναι δικηγόρος στον Άρειο Πάγο, μέλος της Εταιρείας Ελλήνων Λογοτεχνών, της οποίας υπήρξε πρόεδρος και σήμερα γενικός γραμματέας, μέλος του Φιλολογικού Συλλόγου “Ο Παρνασσός” και εκδότης του λογοτεχνικού περιοδικού “ΑΝΤΙΣΤΡΟΦΕΣ