Γράφει ο Ευάγγελος Νάνος, χειρουργός
Ποιός τη ζωή μου ποιος την κυνηγά
στου κόσμου τα στενά ποιος σημαδεύει,
Που πήγε αυτός που ξέρει να μιλά
που ξέρει ποιο πολύ και να πιστεύει;
Μάνος Ελευθερίου
Στη μακραίωνη διαδρομή του στην ιστορία ο άνθρωπος έχει δώσει πολλούς αγώνες για τη βελτίωση των συνθηκών της ζωής του, για την απάλειψη των κακών που τον κάνουν δυστυχισμένο, για την κατάργηση των αδικιών που τον πληγώνουν, για την κατάκτηση της ευτυχίας και της προόδου. Η ευτυχία και η πρόοδος του ατόμου αλλά και της κοινωνίας γενικότερα όπως έχει επαρκώς τεκμηριωθεί σε όλη αυτή την ιστορική διαδρομή για να κατακτηθεί προϋποθέτει ψυχική και σωματική υγεία, απουσία καταπίεσης, ευεξία, χαρά, καλοσύνη, αγάπη και ηθικούς κανόνες. Οι ηθικοί κανόνες έχουν αποδειχτεί ως ο θεμέλιος λίθος για την ανάπτυξη, την πρόοδο και την ευτυχία του ανθρώπου.
Οι ηθικοί κανόνες συχνά περνούν στον άνθρωπο μέσω της θρησκείας υπό μορφήν εντολών, κανόνων, κατευθυντήριων γραμμών και πίστεως. Πολλές φορές οι θρησκείες συχνά προσαρμόζουν τους ηθικούς κανόνες που πρεσβεύουν ανάλογα με τα ήθη της εποχής και τις κοινωνικές συνθήκες, ενώ κάποιες φορές επηρεάζονται από την άποψη ή τη θέληση των κυβερνώντων και εν γένει των ισχυρών. Οι εντολές που δίνονται από την εκκλησία προς τους πιστούς ονομάζονται κατά κανόνα “θεόσταλτες” πράγμα που αυξάνει το κύρος και την αποδοχή τους από τους πιστούς.
Οι θρησκευτικοί κανόνες δεν επιδέχονται καμμία αμφισβήτηση ούτε απαιτούν κάποια απόδειξη. Γι αυτό και ονομάζονται “δόγματα”. Τα θρησκευτικά δόγματα και η πίστη πρέπει να είναι αποδεκτά χωρίς καμμιά επιφύλαξη. Ενίοτε στη θρησκεία μαζί με τους ηθικούς κανόνες εμπλέκονται ή εισχωρούν και επιστημονικές απόψεις και θέσεις ακόμα και απόψεις ψευδοεπιστημονικές ή και καθαρά αντιεπιστημονικές τις οποίες η εκκλησία υποστηρίζει με δογματικό πάθος χωρίς να χρειάζεται κάποια απόδειξη
Λαθεμένες απόψεις
Λαθεμένες απόψεις μπορεί να υποστηρίζονται ενίοτε και από την επιστημονική κοινότητα . Όμως η επιστήμη μπορεί και θεωρεί ότι τα πάντα είναι υπό αίρεση, τα πάντα μπορούν να αμφισβητηθούν, να επαναβεβαιωθούν, να απορριφθούν ή να αντικατασταθούν από νέα πιστεύω. Υπάρχουν περιπτώσεις όπου εκκλησία και επιστήμη έχουν συμμαχήσει και συνυπάρξει αρμονικά, υπάρχουν όμως και περιπτώσεις όπου βρέθηκαν σε μεγάλη ή και λυσσαλέα αντίθεση επί πολλά χρόνια με τραγικά αποτελέσματα. Η εκκλησία, η κάθε εκκλησία και το κάθε δόγμα διακατέχεται από ένα συντηρητισμό, από μια πίστη προς κάποιες αιώνιες αλήθειες και αρχές οι οποίες μπορεί να είναι υπαρκτές και αληθινές μπορεί όμως να έχουν ανατραπεί ή να έχουν υποστεί αλλαγές στην πορεία του χρόνου. Παρά ταύτα σε πολλές περιπτώσεις η εκκλησία καθυστερεί πολύ ή αρνείται πεισματικά να υιοθετήσει τις αλλαγές αυτές. Σύμμαχός της σε αυτή τη συντηρητική εμμονή και μάλιστα μερικές φορές με υπερβάλλοντα ζήλο είναι οι απλοί πιστοί άνθρωποι οι οποίοι αντιπροσωπεύουν και την πλειοψηφία του λαού και οι οποίοι επηρεάζουν επί το συντηρητικότερο και τους ιερωμένους καθώς τις δογματικές αυτές αλήθειες, ακόμη και αν δεν ισχύουν, τις έχουν διδαχθεί επί σειράν ετών από ανθρώπους που σέβονται πολύ, τους ιερείς και τις έχουν βαθειά εμπεδώσει.
Δεν πρέπει ωστόσο να μας διαφεύγει ότι και οι καλούμενες θεόσταλτες εντολές δεν είναι παρά εντολές από ανθρώπους πιθανότατα φωτισμένους, αλλά ανθρώπους. Ως εκ τούτου ενέχουν την πιθανότητα λάθους ή την πιθανότητα αλλαγής σε βάθος χρόνου επειδή οι συνθήκες έχουν αλλάξει . Επίσης είναι πιθανό από τους “θεόσταλτους” αυτούς κανόνες να αναθεωρηθούν κάποια συνυπάρχοντα επιστημονικά στοιχεία. Ακόμη κάποιοι επιβληθέντες από πολιτικές εξουσίες κανόνες μπορεί να πάψουν να ισχύουν επειδή άλλαξαν οι εξουσίες ή οι επιθυμίες τους. Σε πολλές από αυτές τις περιπτώσεις η εκκλησία αδυνατεί ή δυσκολεύεται να αναπροσαρμόσει τους παλιούς κανόνες με τα νέα δεδομένα. Είναι γεγονός ότι η εκκλησία, η κάθε εκκλησία, έχει σταθεί αρωγός σε φτωχούς ανθρώπους, σε ασθενείς και αδικημένους τους οποίους πολλές φορές βοηθά και παρηγορεί. Όμως είναι επίσης γεγονός ότι υπάρχουν φορές που η εκκλησία ήρθε σε αντίθεση ή αδίκησε ανθρώπους ή ομάδες ανθρώπων με θέσεις που υποστηρίζει και διακρίσεις που υιοθετεί.
Υπάρχουν περιπτώσεις όπου κάποιοι επιστήμονες ή απλοί άνθρωποι ή κοινωνικές ομάδες αντιτάχθηκαν σε κάποιες λαθεμένες απόψεις και θέσεις της εκκλησίας και πλήρωσαν βαρύ τίμημα για αυτό. Τελικά βέβαια οι σωστές θέσεις αργά ή γρήγορα επικρατούν έστω και αν απαιτηθούν αγώνες και θυσίες γι αυτό.
Το πρώτο μεγάλο παράδειγμα
Το πρώτο μεγάλο παράδειγμα αντίθεσης των ανθρώπων στα “θεϊκά” κελεύσματα και τις “θεόπεμπτες “εντολές καταγράφεται στην Αρχαία Ελλάδα υπό μορφήν μύθου. Ο Προμηθέας ήταν αυτός που παραβαίνοντας τις ρητές εντολές του Δία έκλεψε τη φωτιά από το θεό Ήφαιστο και τη χάρισε στους ανθρώπους για να τη χρησιμοποιήσουν ανάλογα και να κατασκευάσουν εργαλεία που άνοιγαν το δρόμο για την πρόοδο του ανθρώπου. Επίσης έκλεψε τα γράμματα και τις επιστήμες από τη θεά Αθηνά και πάλι προς όφελος των ανθρώπων. Σύμφωνα με τον μεγάλο τραγικό ποιητή Αισχύλο όπως το περιγράφει στην τραγωδία του Προμηθέας Δεσμώτης, ο Προμηθέας κόντρα στη βούληση του Δία χάρισε “δώρα-γνώση” στους ανθρώπους για να αποφύγουν τον αφανισμό. Ο Προμηθέας έμαθε στον άνθρωπο να μάχεται μόνος του για να κατακτήσει πράγματα που εκ πρώτης όψεως φαίνεται ότι μόνο οι θεοί μπορούν. Τους δίδαξε να μην περιμένουν τη λύση των προβλημάτων τους από τους άλλους ούτε καν από τους θεούς, να μη διστάζουν να πάνε κόντρα ακόμα και στους θεούς αν χρειαστεί, να αντισταθούν αν οι θεοί έχουν επιβάλλει κάποιους απαράβατους δήθεν κανόνες με περιορισμούς στη σκέψη, το πνεύμα και το δίκιο.
Η συνέχεια είναι γνωστή. Ο Προμηθέας συνέχισε να αμαρτάνει διδάσκοντας στους ανθρώπους την ιατρική και τη βοτανολογία πράγμα που εξόργισε τον Δία ο οποίος τον τιμώρησε σκληρά. Τον καθήλωσε δεμένο με χονδρές αλυσίδες στα βράχια του Καυκάσου ενώ παράλληλα έστελνε ένα τεράστιο αετό που του κατάτρωγε κάθε μέρα τα σπλάχνα και δη το συκώτι. Όμως ο Προμηθέας είχε τέτοια θέληση και δύναμη που κάθε νύχτα το συκώτι του αναγεννιόταν και οι πληγές του επουλώνονταν. Τελικά το μαρτύριό του τελείωσε μετά από πολλά χρόνια όταν πέρασε από εκεί ο ημίθεος Ηρακλής ο οποίος σκότωσε τον αετό, έσπασε τις αλυσίδες και ελευθέρωσε τον Προμηθέα.
Για πάρα πολλά, για χιλιάδες χρόνια η θρησκεία και εν προκειμένω η Αρχαιοελληνική θρησκεία πρέσβευε και κήρυττε ότι όλες σχεδόν οι ασθένειες είναι αποτέλεσμα θεόσταλτων εντολών ως ποινή για κάποιο ηθικό παράπτωμα γνωστό ή και άγνωστο. Η θεραπεία που προβλέπονταν τότε για κάθε νόσημα ήταν θυσίες και προσευχές. Τη θεραπευτική διαδικασία είχαν αναλάβει οι ιερωμένοι της εποχής.
Ο Ιπποκράτης
Ο Ιπποκράτης (460 πΧ – 377 πΧ) ήταν ο πρώτος που εναντιώθηκε με σθένος σε αυτή τη θεώρηση εκφράζοντας την πεποίθηση ότι πίσω από τις αιτίες των ασθενειών δεν κρύβονται ούτε θεοί ούτε δαίμονες και ότι τα αίτια των ασθενειών βρίσκονταν ή στο περιβάλλον ή στο εσωτερικό του ίδιου του ασθενούς. Ο Ιπποκράτης ήταν αυτός που έδωσε ξεχωριστό ρόλο στον ιατρό και έβαλε την ιατρική σε επιστημονική βάση αποσπώντας την από τον εμπειρισμό, τον ιερατικό και το θεοκρατικό εναγκαλισμό παρά τις έντονες αντιδράσεις του ιερατείου της εποχής. Απαιτήθηκαν πάρα πολλά χρόνια για να επικρατήσουν αυτές οι επιστημονικές απόψεις με πολλά πισωγυρίσματα και αντιδράσεις. Ακόμη και σήμερα υπάρχουν κάποιοι ιερωμένοι που κατά καιρούς αποδίδουν τα αίτια κάποιων ασθενειών σε θεία οργή λόγω αμαρτιών.
Ο πάπας Ιωάννης Παύλος Β
Στις 31 Οκτωβρίου του 1992 ο πάπας Ιωάννης Παύλος Β΄ ζήτησε δημόσια συγνώμη για τα λάθη της Καθολικής εκκλησίας, όπως η Ιερά Εξέταση όπως είπε,κατά την εφαρμογή της οποίας στον Μεσαίωνα θανατώθηκαν πάνω από 140.000 άνθρωποι ενώ βασανίσθηκαν ή φυλακίστηκαν πολλές ακόμα χιλιάδες επειδή διεφώνησαν ή θεωρήθηκε ότι διεφώνησαν με το ιερατικό κατεστημένο.
Η Ιερά Εξέταση ερμήνευσε τη Βίβλο λαθεμένα, είπε ο πάπας , αναγνωρίζοντας τα λάθη της εκκλησίας τα οποία όταν τα διέπρατταν οι ιεροεξεταστές ισχυρίζονταν ότι ήταν απόφαση και θέ- λημα του Θεού. Η συγνώμη αυτή ζητήθηκε με καθυστέρηση 350 ετών από τον θάνατο του Γαλιλαίου πράγμα που σημαίνει ότι όλα αυτά τα χρόνια κατά τη γνώμη της η καθολική εκκλησία ερμήνευε σωστά τη Βίβλο και το “θέλημα” του Θεού. Ο Γαλιλαίος και ο Ντζιορντάνο Μπρούνο αποτελούν δύο εμβληματικές μορφές επιστημόνων που υπέστησαν τη σκληρή τιμωρία της καθολικής εκκλησίας εξ αιτίας των επιστημονικών απόψεών τους οι οποίες ήταν σωστές. Και οι δύο διαφωνούσαν με την έως τότε πίστη της εκκλησίας, ότι η Γη είναι ακίνητη και το κέντρο του κόσμου. Και οι δύο πίστευαν ότι η Γη δεν είναι το κέντρο του κόσμου και ότι κινείται πέριξ του Ήλιου ο οποίος είναι ακίνητος.
Ο Ντζιορντάνο Μπρούνο Ιταλός φιλόσοφος και αστρονόμος θανατώθηκε στην πυρά στις 17 Φεβρουαρίου 1600 και θεωρείται ως ο πρώτος μάρτυρας της επιστήμης. Λίγα χρόνια αργότερα οι ίδιοι ιεροεξεταστές δίκασαν τον Γαλιλαίο επίσης Ιταλό αστρονόμο, φυσικό και μαθηματικό που θεωρείται ένας από τους μεγαλύτερους επιστήμονες όλων των εποχών με το ίδιο περίπου αιτι- ολογικό. Το 1633 ο Γαλιλαίος καταδικάστηκε σε ισόβια φυλάκιση η οποία λόγω του προχωρημένου της ηλικίας του μετατράπηκε σε κατ οίκον περιορισμό. Επίσης υποχρεώθηκε να “αποκηρύξει και να σιχαθεί” τις απόψεις του.
Φεύγοντας από τη δίκη ψιθύρισε την περίφημη φράση “και όμως κινείται” εννοώντας τη Γη. Πέθανε φυλακισμένος στο σπίτι του στη Φλωρεντία εννέα χρόνια αργότερα σε ηλικία 77 ετών.
Είναι γνωστό ότι ο τότε Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως και ηγέτης των απανταχού χριστιανών Γρηγόριος ο Ε’ δεν έβλεπε με καλό μάτι την επανάσταση των Ελλήνων το 1821, πιθανόν και κατόπιν πιέσεων του Σουλτάνου Μαχμούτ του Β καθώς βέβαια οι Τούρκοι ήταν οι κρατούντες και ελέγχοντες και την ιεραρχία της ορθοδόξου χριστιανικής εκκλησίας. “Ο θεός, μας έδωσεν την τυραννίαν και πρέπει να την υποφέρουμε με καλήν καρδίαν ” έλεγε ο Πατριάρχης ερμηνεύοντας(;) το θέλημα του Θεού.
Αφορισμός…
Την ίδια εποχή ο Αδαμάντιος Κοραής διακήρυττε ότι ” δεν πρέπει να είμαστε υπό τους Τούρκους για να πληρώσουμε αμαρτίες άλλων γενεών αντιθέτως πρέπει να πολεμάμε για την ελευθερία μας”. Ο Πατριάρχης Γρηγόριος ο Ε’ προχώρησε σε αφορισμό του Πατριαρχείου κατά της Φιλικής Εταιρείας και του κινήματος του Αλέξανδρου Υψηλάντη και του Μιχαήλ Σούτσου. Την απόφαση για αφορισμό έλαβε σώμα 72 αντιπροσώπων της Ρωμιοσύνης της Κωνσταντινούπολης μεταξύ των οποίων ιερείς και πολιτικοί. Ο ίδιος ο Πατριάρχης αφόρισε επίσης και τους Ρήγα Φεραίο, Θεόδωρο Κολοκοτρώνη, Γεώργιο Καραϊσκάκη, Οδυσσέα Ανδρούτσο και άλλους, μεταξύ των οποίων και τους επαναστάτες Σουλιώτες οι οποίοι στον αφορισμό αποκαλούνταν “καταραμένοι”. Εδώ πρέπει να τονίσουμε ότι ο αφορισμός τότε ήταν ο φόβος και τρόμος των πιστών καθώς πίστευαν ότι ο αφορισμένος δεν λιώνει ποτέ όταν πεθάνει και βασανίζεται αιώνια στην κόλαση. Ο σκοπός εκείνων των αφορισμών ήταν να προκληθεί πανικός στους επαναστατημένους ώστε να πειθαρχήσουν στην Πύλη και να απέχουν από κάθε επαναστατική πράξη. Σε πολλές περιπτώσεις δε ανώτεροι κληρικοί συνιστούσαν στους πιστούς υπομονή, καρτερικότητα και την αποδοχή της σκλαβιάς ως τιμωρία που επέβαλε ο θεός για να τους κάνει καλύτερους. Πάντως ο ίδιος ο Πατριάρχης Γρηγόριος ο Ε΄ λίγο αργότερα, στις 22 Απριλίου1821 απαγχονίστηκε από τον σουλτάνο επειδή δεν κατάφερε να αποτρέψει την επανάσταση αφ’ ενός και για να στείλει εκφοβιστικά μηνύματα στους επαναστατημένους Έλληνες αφ’ ετέρου,θανατώνοντας κάποιο πρόσωπο υψηλά ιστάμενο στη θρησκευτική ιεραρχία.
“Ελληνική Νομαρχία…”
Το βιβλίο “Ελληνική Νομαρχία ήτοι Λόγος περί Ελευθερίας” αποτελεί ένα εμβληματικό κείμενο κοινωνικής και πολιτικής κριτικής, κοινωνικής αφύπνισης και εθνεγερτικού χαρακτήρα που εκδόθηκε στην Ιταλία το 1806 από άγνωστο συγγραφέα. Αποτελεί ένα ύμνο προς την ελευθερία ενώ ταυτόχρονα καυτηριάζει την τυραννία,την κοινωνική ανισότητα και τον πλούτο. Αποδίδει την θλιβερή κατάσταση του υπόδουλου Ελληνικού Έθνους και την μη εκδήλωση μέχρι τότε της επανάστασης στους οικονομικά ισχυρούς Έλληνες (τους προύχοντες), την έλλειψη παιδείας και το ιερατείο. Σε κάποιο σημείο αναφέρει τα εξής: οι ιεροκήρυκες και αυτόματοι ψευδοκήρυκες τι διδάσκουν; “Ο Θεός αδερφοί μας έδωσεν την τυραννίαν εξ αμαρτιών μας και πρέπει αδελφοί να υποφέρουμεν με καλήν καρδίαν και χωρίς γογγυσμόν και να ευχαριστηθώμεν εις οτι κάνει ο Θεός”. Και ύστερα από τέτοια ξυλολογήματα λέγουσιν το ρητόν “αγαπά κύριος ον παιδεύει “.
Ρίψατε τα όπλα…
Ο Πατριάρχης Ευγένιος ο Β΄ που εξελέγη από τους Τούρκους σε διαδοχή του καθαιρεθέντος Πατριάρχη Γρηγορίου του Ε΄, λίγο πριν ο τελευταίος απαγχονισθεί έστειλε εγκυκλίους και επιστολές τον Αύγουστο του 1821 σε αρχιερείς και επαναστατημένους του Μωριά και των νήσων με τις οποίες τους γνωστοποιούσε ότι η Υψηλή Πύλη θα αμνήστευε όσους μετάνιωναν και αποκήρυσαν την Επανάσταση, λέγοντας μεταξύ άλλων και τα εξής: Όσοι κάτοικοι της Πελοποννήσου και όσοι του Αιγαίου πελάγους πλέετε εις την θάλασσαν ή ευρίσκεσθε εις την ξηράν ελπίζω είτε παραλογιζόμενοι , είτε απατώμενοι άλλοθεν εφτάσατε να νοσήσετε την κατηραμένην ταύτην νόσον και να λάβητε όπλα εις χείρας με αποστατικά φρονήματα ακούσετε της πατρικής φωνής ήτις πηγάζει από πόνον εγκάρδιον, έλθετε εις εαυτούς, αποπτύσατε το σατανικόν αυτό φρόνημα της ανοήτου αποστασίας, ρίψατε τα όπλα, τα αίτια της καταστροφής, αναλάβατε τον προγονικόν ραγιαδικόν χαρακτήρα, φιλιοθήτε με τον Θεόν τεταγμένης κραταιάς και αήττητου βασιλείας. Με λίγα λόγια ο Πατριάρχης Ευγένιος διερμηνεύοντας, όπως έλεγε, το θέλημα του Θεού καλούσε τους Έλληνες του 1821 να συνεχίσουν να είναι ραγιάδες, να αποδεχθούν τη σκλαβιά και την τυραννία. Την ίδια άποψη είχαν και πολλοί άλλοι μητροπολίτες κηρύσσοντας μάλιστα την άποψη αυτή από τον άμβωνα.
Αυτό φυσικά δεν σημαίνει ότι το σύνολο της εκκλησίας ήταν αρνητικό προς την επανάσταση. Ο κατώτερος κλήρος που ήταν άμεσα συνδεδεμένος με το λαό πρόσφερε πολλά στον επαναστατικό αγώνα. Η χριστιανική πίστη πολλές φορές λειτουργούσε ως ένα διακριτό όριο ανάμεσα στους επαναστατημένους Έλληνες και τους κατακτητές μουσουλμάνους Τούρκους, ενώ η εκκλησία διαμόρφωνε την κοινωνική συνείδηση διασώζοντας ταυτόχρονα την παράδοση.
Από αρχαιοτάτων χρόνων η Επιληψία αποτελούσε τον φόβο και την καχυποψία των ανθρώπων και αποδίδονταν, όπως και άλλες ψυχικές ασθένειες, σε επεμβάσεις θεϊκών ή υπερφυσικών δυνάμεων . Ο Ιπποκράτης γύρω στο 400 πΧ στο έργο του “Περί Ιερής Νόσου” κρίνοντας επιστημονικά τα πράγματα αναφέρει ότι το αίτιο της νόσου δεν βρίσκεται στην οργή των θεών αλλά στον εγκέφαλο του ανθρώπου που πάσχει.
Η ιερή νόσος
Η νόσος ονομαζόταν ιερή επειδή πιστευόταν ότι είχε άμεση σχέση με το θέλημα των θεών. Παρά την διαβεβαίωση του Ιπποκράτη περί του αντιθέτου, η εντύπωση ότι τα αίτια της νόσου είναι θεϊκά ή υπερφυσικά παρέμεινε για πάρα πολλά χρόνια και έφτασε και στη Χριστιανική θρησκεία με το όνομα “Δαιμονισμός” που υποδήλωνε ότι ο πάσχων εξουσιάζεται από δαιμονικά πνεύματα από τα οποία μπορεί να απαλλαγεί μόνο με προσευχές και εξορκισμούς.
Επί πάρα πολλά χρόνια οι πάσχοντες από Επιληψία στοχοποιούνταν, βίωναν κοινωνικές διακρίσεις και έπεφταν θύματα προκαταλήψεων. Μόλις τον 19ο αιώνα δηλαδή μετά παρέλευση εκατοντάδων χρόνων από την πρώτη επιστημονική άπο- ψη του Ιπποκράτη για τη νόσο, επανήλθε η συζήτηση στο σωστό πλαίσιο το οποίο τοποθέτησε τη νόσο στο φάσμα των οργανικών παθήσεων του εγκεφάλου. Παρά ταύτα πέρασαν πολλά ακόμη χρόνια για να επικρατήσει η επιστημονική άποψη της θεοκρατικής . Χρόνια κατά τα οποία πολλοί ασθενείς με Επιληψία κατέφευγαν στην εκκλησία με την τελευταία να μην αρνείται να προσφέρει τις θεοκρατικές θεραπευτικές της υπηρεσίες δεχόμενη ακόμη τη θεϊκή ή τη δαιμονική προέλευση της νόσου.
Διακρίσεις
Ακόμη σήμερα υπάρχουν πολλές περιπτώσεις σε όλο τον κόσμο όπου η πολιτεία σε συνεργασία ενίοτε με την εκκλησία και την κοινωνία συμβάλουν στην καλλιέργεια και εκδήλωση διακρίσεων απέναντι σε κοινωνικές ή πληθυσμιακές ομάδες. Πολύ συχνά οι διακρίσεις αυτές οδηγούν στην καταπίεση, την ανελευθερία, τον κοινωνικό αποκλεισμό, τα ψυχικά τραύματα και στη δυστυχία μικρές ή και μεγαλύτερης ομάδες ανθρώπων για μικρά έως και πολύ μεγάλα χρονικά διαστήματα. Οι μαύροι, οι μετανάστες, οι αλλόθρησκοι, οι τσιγγάνοι, οι ξένοι και άλλες μειονότητες βιώνουν καθημερινά τέτοιες διακρίσεις στη σημερινή κοινωνία μας , δίνοντας σε κάποιους την αίσθηση ότι αυτό είναι κάτι το απολύτως φυσιολογικό. Δυστυχώς όσο πιο πολλά χρόνια διαρκεί μια δυσμενής διάκριση τόσο πιο πολύ εμπεδώνεται στην κοινωνία, τόσο πιο πολύ ριζώνει και τόσο πιο δύσκολα ξεριζώνεται.
Ένα απλό παράδειγμα είναι οι γυναίκες. Η Εβ- ραϊκή θρησκεία περιγράφει τη γυναίκα σαν πειρασμό, σαν πονηρό πλάσμα από τη φύση της, έτοιμη να αμαρτήσει και να παρασύρει και τον άνδρα στην αμαρτία. Την κατηγορεί ως την αιτία που αποβλήθηκαν οι πρωτόπλαστοι από τον παράδεισο. Οι απόψεις αυτές προφανώς ανάγονται στην εποχή που επιβλήθηκε η ανδροκρατία και πέρασαν και στη χριστιανική και την ισλαμική κοινωνία. Το φαινόμενο της ανδροκρατίας ξεκίνησε όταν ο άνδρας άρχισε να υπερέχει σε μυϊκή δύναμη κυρίως λόγω της ενασχόλησής του με τις πιο βαριές σωματικά εργασίες όπως το κυνήγι, οι πόλεμοι, η σπορά και άλλες και ολοκληρώθηκε όταν εμφανίστηκε η πρώτη ιδιοκτησία.
Τότε οι άνδρες θέλοντας να διασφαλίσουν ότι η περιουσία τους θα περάσει στα δικά τους παιδιά και όχι στα παιδιά κάποιου άλλου , επέβαλαν στη γυναίκα τη μονογαμία, για να έχουν τη βεβαιότητα ότι τα παιδιά που θα γεννηθούν και που θα τους κληρονομήσουν θα είναι δικά τους και κανενός άλλου.
…Οικονομική κυριάρχια
Μετά, λοιπόν, τη μυϊκή επικράτηση του άνδρα επί της γυναίκας επήλθε και η οικονομική κυριαρχία του επ’ αυτής και η επιβολή ενός πλήθους διακρίσεων και καταπιέσεων που υιοθετήθηκαν από σχεδόν όλες τις θρησκείες, της χριστιανικής μη εξαιρουμένης. Οι διακρίσεις αυτές διατρέχουν ολόκληρη τη ζωή της γυναίκας μερικές δε φορές υποστηρίζονται και από τις ίδιες τις γυναίκες λόγω συνήθειας και της συνεχούς διαπαιδαγώγησης προς τούτο. Στο Ισλάμ η καταπίεση των γυναικών είναι ακραία και χωρίς σχεδόν καθόλου ατομικά, κοινωνικά και πολιτικά δικαιώματα. Αλλά και στα κράτη όπου επικρατεί η χριστιανική θρησκεία, με τη συνεργασία πολιτείας και θρησκείας οι διακρίσεις είναι πολλές και υφίστανται και σήμερα παρά τις σημαντικές προόδους που έχουν επιτευχθεί τα τελευταία χρόνια λόγω των μακροχρόνιων αγώνων που έχουν δοθεί από τις ίδιες αλλά και από φωτισμένους άνδρες, για την χειραφέτηση των γυναικών.
Οι διακρίσεις ξεκινούν από τη μικρή ηλικία και συνεχίζονται καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής της γυναίκας. Ακόμη και η έμμηνος ρύση της γυναίκας θεωρείται ως ρυπαρό φαινόμενο που αποκλείει τη γυναίκα από διάφορες θρησκευτικές τελετουργίες. Η φράση του Ευαγγελίου “η δε γυνή ίνα φοβείται τον άνδρα” που διαβάζεται τη στιγμή του γάμου για να θυμίζει στη γυναίκα την υποτέλειά της είναι χαρακτηριστικό δείγμα. Στη χριστιανική θρησκεία οι γυναίκες κρατούνται μακριά από ορισμένους χώρους όπως κάποια μοναστήρια (άβατο) και το ιερόν της εκκλησίας, από θεολογικά αξιώματα, μυστήρια και πράξεις κα- θώς θεωρούνται ανάξιες ή κατώτερες για την ανάληψη τέτοιων καθηκόντων.
Ακόμη και η ιατρική μέχρι πρόσφατα θεωρούσε τη γυναίκα ότι είναι σε μειονεκτική θέση έναντι του άνδρα καθώς φέρει ένα όργανο τη μήτρα (Υστέρα στα αρχαία ελληνικά) η οποία την καθιστά επιρρεπή σε μια σοβαρή γυναικεία ψυχοσωματική νόσο την “Υστερία”. Ο όρος έχει καταρ- γηθεί από την ιατρική εδώ και χρόνια ως λανθασμένος όμως εξακολουθεί να χρησιμοποιείται υποτιμητικά και σήμερα. Οι ερωτικές επαφές είναι εντελώς απαγορευμένες από πολλές θρησκείες για τις ανύπαντρες γυναίκες ενώ και για τις παντρεμένες επιτρέπεται μόνο όταν έχει σαν σκοπό την τεκνοποίηση. Για τους άνδρες δεν υπάρχουν τόσοι περιορισμοί…
Στην αρχαία Ελλάδα
Στην αρχαία Ελλάδα η παρθενία της γυναίκας σήμαινε δύναμη και ανεξαρτησία από τον άνδρα. Οι θεές Αθηνά και Άρτεμις ήταν παρθένες και είχαν εξέχουσα θέση στην κοινωνία των πιστών της εποχής. Στη χριστιανική θρησκεία αλλά μέχρι πρόσφατα και στην κοινωνία, η παρθενία λογίζονταν σαν απόλυτο κριτήριο ηθικής.
Παρά την γενικότερη αμφισβήτησή της ως μέτρου της ηθικής υπάρχουν ωστόσο και σήμερα εστίες σε πολλά μέρη του κόσμου όπου η παρθενία παραμένει σε ισχύ ως κριτήριο αγνότητας, απαραίτητης για την κοινωνική αποδοχή. Η έλλειψη παρθενίας αποτελούσε επί πάρα πολλά χρόνια, ενώ σε κάποιες περιοχές του πλανήτη αποτελεί και σήμερα, αιτία διακρίσεων, τιμωριών, βασανισμών, εκβιασμών ακόμα και θανάτωσης πολλές φορές δε και χωρίς αδιάσειστα στοιχεία περί τούτου.
Το 2018 η Παγκόσμια Οργάνωση Υγείας καταδίκασε όλα τα τέστ παρθενίας πρώτον επειδή δεν αποτελούν αξιόπιστη επιστημονική μέθοδο για να διαπιστωθεί αν μια γυναίκα είχε σεξουαλική επα- φή ή όχι, ανεξάρτητα από το αν έχει ή όχι παρθενικό υμένα και δεύτερο επειδή το τεστ παρθενίας καθεαυτό παραβιάζει βασικά ανθρώπινα δικαιώματα των γυναικών και των κοριτσιών. Παρά ταύτα όπως προείπαμε το ζήτημα της παρθενίας ταλαιπωρεί πολλές γυναίκες ανά την υφήλιο δημιουργώντας φόβο, άγχος, ντροπή και αιτία διακρίσεων.
Ούτε νόσος, ούτε αμαρτία
Το 1973 η Αμερικανική Ψυχιατρική Εταιρεία ψήφισε την αφαίρεση της ομοφυλοφιλίας, καθώς και όλων των μορφών σεξουαλικής προτίμησης (ΛΟΑΤΚΙ κοινότητα), του ατόμου από τον κατάλογο των ψυχιατρικών διαταραχών. Ήταν η πρώτη φορά που μια επιστημονική εταιρεία κύρους κατέτασσε την ομοφυλοφιλία στην απλή διαφορετικότητα, την απλή παραλλαγή και την αφαιρούσε από τα ψυχολογικά νοσήματα και τις παρεκκλίσεις από το φυσιολογικό. Ούτε νόσος, ούτε ανωμαλία, ούτε αμαρτία, ούτε παρανομία λοιπόν η ομοφυλοφιλία παρά μια κατάσταση απλώς διαφορετική από την πλειοψηφία , μια φυσιολογική παραλλαγή. Δεν είναι καν επιλογή καθώς κάποιος ή κάποια δεν έχει τη δυνατότητα να την επιλέξει, να την επιδιώξει, ούτε να την απορρίψει.
Είναι μια απλή διαφορετικότητα, όπως για παράδειγμα η αριστεροχειρία που απλά κάποιος ή κάποια την έχει ή δεν την έχει. Μέχρι όμως να αναγνωρισθεί ως απλή διαφορετικότητα και για πάρα πολλά χρόνια η σεξουαλική αυτή παραλλαγή ήταν αιτία πολλών προκαταλήψεων και διακρίσεων εις βάρος των διαφορετικών αυτών ανθρώπων με αποτέλεσμα να βιώνουν αρνητικές ψυχολογικές καταστάσεις, φόβο, άγχος, ντροπή, αποκλεισμούς, χλεύη, βασανισμούς, φυλακίσεις, εκτελέσεις, περιθωριοποίηση και δυστυχισμένη ζωή. Εδώ πρέπει να σημειώσουμε ότι στην αρχαία Ελλάδα η ομοφυλοφιλία ήταν αποδεκτή καθώς ο έρωτας θεωρούνταν ανώτερη πνευματική εκδήλωση που μπορούσε να εκδηλωθεί και μεταξύ ανθρώπων του ιδίου φύλου.
Ο Πλάτων στο έργο του Συμπόσιο, θεωρεί ότι όσοι έχουν πρόβλημα να αποδεχθούν την ομοφυλοφιλία έχουν πρόβλημα οι ίδιοι με τη Δημοκρατία και καταδικάζει όσους τη θεωρούν ατιμωτική πράξη είτε είναι νομοθέτες, είτε κυβερνώντες είτε κυβερνώμενοι. Πριν τον Μεσαίωνα άρχισε να αντιστρέφεται ραγδαία αυτή η εικόνα αποδοχής και να επικρατεί μια τρομακτική απόρριψή της. Σε πολλά κράτη θεσπίστηκαν νόμοι που την καταδίκαζαν αυστηρά και σε πολλές κοινωνίες την απεχθάνονταν και την εξόρκιζαν ως βδελυρό φαινόμενο…
Αφροδίσια νοσήματα
Πιθανόν ρόλο σε αυτό να έπαιξαν και τα αφροδίσια νοσήματα τα οποία τότε ήταν ανίατα και προκαλούσαν τρόμο. Θρησκεία και ιατρική σε αγαστή συνεργασία θεωρούσαν την ομοφυλοφιλία άλλοτε ως βαρύ αμάρτημα και άλλοτε ψυχική ασθένεια και διαστροφή με το ασθενικό επιχείρημα ότι δεν οδηγεί σε αναπαραγωγή, υποτιμώντας τη σημασία του ερωτικού στοιχείου το οποίο είναι κάτι ανεξάρτητο και δεν είναι απαραίτητο να συνδέεται με την αναπαραγωγική διαδικασία.
Οι ομοφυλόφιλοι κατηγοριοποιήθηκαν ως κατώτερα όντα μαζί με τους τσιγγάνους, τους Εβραίους και τους ανάπηρους, κατηγοριοποίηση η οποία αργότερα έγινε η σημαία των φασιστικών καθεστώτων. Η ψυχιατρική επιστήμη όπως προείπαμε ήρθε να αποκαταστήσει αυτή τη μεγάλη αδικία το 1973, πρώτα στις ΗΠΑ και ακολούθως σε πολλές Ευρωπαϊκές χώρες.
Η κοινωνία άρχισε και αυτή να αναγνωρίζει την ισοτιμία των ομοφυλοφίλων με τους υπόλοιπους ανθρώπους ωθούμενη και από τους αγώνες των τελευταίων, αν και υπάρχουν ακό- μη και σήμερα πολλές κοινωνίες, κράτη ή άτο- μα που αρνούνται να αποδεχθούν την κοινωνική και ατομική ισότητα των ομοφυλοφίλων. Η εκκλησία σε αυτή την αποκατάσταση της ισότητας και της δημοκρατικής συμπεριφοράς έναντι των ομοφυλοφίλων αντιστέκεται πεισματικά και σήμερα αρνούμενη και την δημοκρατία και την επιστήμη, αποκλείοντάς τους από πολλές θρησκευτικές τελετές, εκδηλώσεις και μυστήρια όπως τον γάμο.
Ο γάμος…
Ο γάμος ως γνωστόν είναι μια σύμβαση συμβίωσης ανάμεσα σε δύο ανθρώπους (αν και σε κάποιες χώρες ο γάμος μπορεί ακόμη να γίνει μεταξύ περισσοτέρων των δύο). Επί της ουσίας ο γάμος είναι μια διοικητική πράξη που γίνεται εδώ και χιλιάδες χρόνια για τρεις κυρίως λόγους. Πρώτον για να πιστοποιήσει επισήμως την επιθυμία δύο ανθρώπων να συμβιώσουν έχοντας αισθήματα αγάπης, έρωτα και συντροφικότητας.
Δεύτερον για οικονομικούς λόγους δηλαδή για το καθορισμό του τρόπου με τον οποίο περιέχονται τα περιουσιακά στοιχεία μετά τον θάνατο κάποιου εκ των συμβαλλομένων στον εναπομείναντα σύζυγο και τα παιδιά τους. Οι άνδρες κυρίως ως οι κατά κανόνα κτήτορες της περιουσίας ήθελαν να ξέρουν ότι η γυναίκα που έχουν, είναι μόνο δική τους, άρα ήθελαν να είναι βέβαιοι ότι τα παιδιά που θα κληρονομήσουν την περιουσία τους είναι μόνο δικά τους. Μια διοικητική πράξη από την πολιτεία, ένα συμβόλαιο που επικύρωνε αυτόν τον γάμο έδινε μεγαλύτερη επισημότητα και βεβαιότητα για την πατρότητα των παιδιών. Αυτή η διοικητική πράξη ήρθε στη συνέχεια να προσλάβει μεγαλύτερη ισχύ διά της θρησκείας με μια ειδική τελετή, καθώς όσο πιο παλιότερα ταξιδέψουμε προς τα πίσω στην ιστορία , οι άνθρωποι τόσο πιο πολύ υπολόγιζαν, σέβονταν και φοβόντουσαν τον Θεό ή τους θεούς.
Τρίτος λόγος για να γίνει ένας γάμος είναι η από κοινού ανάληψη ευθύνης για την ανατροφή των παιδιών. Για να συναφθεί ένας γάμος δεν είναι απαραίτητο να συνυπάρχουν και οι τρεις προαναφερόμενοι λόγοι. Αρκούν οι δύο ή και ένας με τον πρώτο λόγο να είναι ο κυριότερος, δηλαδή να θέλουν δύο άνθρωποι απλά να ζήσουν μαζί.
Ανατροφή παιδιών
Με την πάροδο χιλιάδων ετών διαπιστώθηκε ότι αυτό το σχήμα ανατροφής των παιδιών, δηλαδή πατέρας – μητέρα – παιδιά λειτουργούσε ευεργετικά για την εν γένει φροντίδα των παιδιών, την διατήρηση καλής σωματικής τους υγείας, την καλλιέργεια ψυχικής και συναισθηματικής ωριμότητας αλλά και την προστασία τους από εξωτερικούς κινδύνους.
Στα προϊστορικά χρόνια άνδρες και γυναίκες συναναστρέφονταν και συνευρίσκονταν ερωτικά ελεύθερα και χωρίς καταναγκασμούς αλλάζοντας συχνά ερωτικούς συντρόφους. Τα παιδιά ανατρέφονταν στην κοινότητα από κοινού με το στενό οικογενειακό περιβάλλον χω- ρίς να ξέρουν ακριβώς ποιος είναι ο πατέρας και ενίοτε και η μητέρα. Αργότερα όπως είπαμε καθιερώθηκε η μονογαμία που λειτούργησε ως ένα ωφέλιμο σχήμα για την ανατροφή των παιδιών αλλά και με πολλά οφέλη για την ψυχική και σωματική υγεία των δύο συζύγων.
Η επικύρωση του γάμου από την εκκλησία στο ” όνομα του Θεού” που του προσδίδει μια ιερή διάσταση και η μακραίωνη εφαρμογή του έχουν καλλιεργήσει την εντύπωση τόσο στους πιστούς όσο και στους ιερωμένους ότι αυτό το σχήμα δηλαδή πατέρας -μητέρα- παιδιά είναι το μόνο φυσικό και ευλογημένο σχήμα και οποιασδήποτε παρέκκλιση από αυτό συνιστά κάτι το αφύσικο, κάτι το αδιανόητο και αμαρτωλό. Αυτό όμως δεν είναι αλήθεια ή πιο σωστά , δεν είναι η πλήρης αλήθεια.
Είναι αλήθεια ότι το σχήμα αυτό μπορεί να αναθρέψει σωματικά και ψυχικά υγιή και συναισθηματικά ώριμα παιδιά και να προσφέρει ευτυχία και στο ζεύγος, δεν είναι όμως αλήθεια ότι ο θεός έχει ορίσει τον τρόπο αυτό, ως τον μοναδικό τρόπο ανατροφής παιδιών και συμβίωσης δυυ ανθρώπων. Δεν είναι αλήθεια ότι ο μοναδικός τρόπος ανατροφής και διαπαιδαγώγησης ενός παιδιού είναι η παρουσία ενός πατέρα και μιας μητέρας στη ζωή του έστω και αν οι δύο ετερόφυλοι γονείς μετά από την πάροδο χιλιάδων ετών εφαρμογής του τρόπου αυτού διαμόρφωσαν δύο ξεχωριστούς και διακριτούς ρόλους πράγμα που δίνει την εντύπωση ότι αυτός ο τρόπος είναι ο μοναδικός.
Σεξουαλικές προτιμήσεις
Πολλαπλές ανάλογες επιστημονικές μελέτες από ψυχιάτρους, παιδαγωγούς, ψυχολόγους και κοινωνιολόγους έχουν αποδείξει πέραν πάσης αμφιβολίας ότι και δύο ομόφυλοι γονείς, άνδρες ή γυναίκες μπορούν να αναθρέψουν, τουλάχιστον εξ ίσου καλά, ψυχικά υγιή και συναισθηματικά και πνευματικά ώριμα παιδιά ανεξάρτητα όχι μόνο από το φύλο του γονέα αλλά και από την σεξουαλική του προτίμηση. Η επιστημονική έρευνα βεβαιώνει ότι ένα παιδί για να ανατραφεί σωστά έχει ανάγκη από φροντίδα, αγάπη, ηθικούς κανόνες και αίσθημα ασφάλειας.
Αυτές οι προϋποθέσεις ανατροφής ενός παιδιού ισχύουν ανεξαρτήτως του αν οι γονείς είναι ομόφυλοι ή ετερόφυλοι και ανεξαρτήτως από τις σεξουαλικές τους προτιμήσεις. Επιπλέον οι σεξουαλικές προτιμήσεις των γονέων δεν προδιαγράφουν ούτε επηρεάζουν τις σεξουαλικές προτιμήσεις των παιδιών. Και τα δύο ζεύγη γονέων – ομόφυλα ή ετερόφυλα – έχουν τις ίδιες πιθανότητες να αναθρέψουν και να διαπαιδαγωγήσουν σωστά και υγιή παιδιά. Και μιλάμε για πιθανότητες και όχι για βεβαιότητα καθώς και άλλοι παράγοντες μπορεί να επηρεάσουν την ανατροφή ενός παιδιού και στις δύο περιπτώσεις δηλαδή και στα ετερόφυλα και τα ομόφυλα ζευγάρια.
Αντιθέτως αν δεν υπάρχουν οι τέσσερις προαναφερόμενες προϋποθέσεις είτε είναι ετερόφυλοι είτε ομόφυλοι οι γονείς, έχουν τις ίδιες σοβαρές πιθανότητες να διαμορφώσουν παιδιά με προβληματική ψυχική, πνευματική και συναισθηματική υγεία και ωρίμανση. Μια ανυπέρβλητη δήθεν δυσκολία που βλέπουν οι αρνητές των ομόφυλων γονέων είναι αυτή που αφορά στο πως θα ονομάζονται οι δύο ομόφυλοι γονείς. Γονέας ένας και γονέας δύο μήπως;
Όμως η δυσκολία είναι αφελής και ανύπαρκτη. Το θέμα έχει ήδη λυθεί εύκολα εκεί που υπάρχουν δύο παππούδες και δύο γιαγιάδες. Κανένας δεν λέει παππούς ένα και δύο καθώς και οι δύο είναι ισότιμοι παππούδες και έχουν και τα ονόματά τους για να διακρίνονται.
Από την άλλη πλευρά γιατί να μην μπορούν να συμβιώνουν δύο άτομα του ιδίου φύλου αν το επιθυμούν και γιατί να μην έχει αυτή η συμβίωση τη σφραγίδα της επισημοποίησης από την πολιτεία ή και την εκκλησία αν οι ίδιοι το πιστεύουν και το θέλουν ; Για ποιο λόγο να υπάρχει αυτή η δυσμενής διάκριση; Δεν υπάρχει κανένας σοβαρός λόγος γι αυτό παρά μόνο λαθεμένες αντιλήψεις και αδικαιολόγητες εμμονές. Οποιαδήποτε διάκριση είναι άδικη, αντι- δημοκρατική και δυσμενής εις βάρος των ομόφυλων ζευγαριών.
Τρόποι απόκτησης παιδιών υπάρχουν
Τρόποι με τους οποίους ένα ζευγάρι ομοφύλων μπορεί να αποκτήσει παιδιά υπάρχουν και σ’ αυτό μπορεί να βοηθήσει η πολιτεία με την τεκνοθεσία (ή υιοθεσία όπως κακώς ονομαζόταν μέχρι πρόσφατα) αλλά και η επιστήμη με τεχνητή γονιμοποίηση και την παρένθετη μητέρα αν πρόκειται για ζεύγος ανδρών ή με δωρεά σπέρματος αν πρόκειται για ζεύγος γυναικών. Όλες αυτές οι μέθοδοι εφαρμόζονται ήδη σε ζευγάρια ετεροφύλων που επιθυμούν να αποκτήσουν παιδί και δεν τα καταφέρνουν με τον κλασσικό τρόπο για διάφορους λόγους υγείας αλλά και σε μονογονεϊκές οικογένειες.
Οι επιστημονικές και τεχνολογικές εξελίξεις μπορούν να προσφέρουν τη δυνατότητα απόκτησης απογόνων ή ανατροφής παιδιών σε όλους τους ανθρώπους χωρίς περιορισμούς και αποκλεισμούς κάποιων που να σχετίζονται με το φύλο και τον σεξουαλικό τους προσανατολισμό. Οι επιστημονικές κατακτήσεις είναι δημοκρατικές, ανήκουν σε όλους και δεν αφορούν αποκλειστικά κάποιους ανθρώπους ούτε αποκλείουν κάποιους άλλους.
Η ιατρική επιστήμη προοδεύει και διαθέτει αυτή την πρόοδο σε όσους την έχουν ανάγκη χωρίς αποκλεισμούς. Εννοείται ότι επειδή κατά τη διαδικασία τεχνητής γονιμοποίησης σε ομόφυλα ζευγάρια μπορεί να ανακύψουν προβλήματα νομικής , κοινωνικής ή βιοηθικής φύσεως όπως για παράδειγμα η ηλικία των γονέων, ο κίνδυνος αιμομιξίας, η μεταφορά νοσημάτων και άλλα μπορούν να αντιμετωπιστούν με τη συνεργασία ιατ- ρών, βιολόγων, νομικών και κοινωνιολόγων και με τη θέσπιση αναλόγων κανονισμών. Ο κίνδυνος εμπορευματοποίησης των μεθόδων και της διαδικασίας της τεχνητής αναπαραγωγής είναι επίσης υπαρκτός και στα ομόφυλα ζευγάρια όπως είναι άλλωστε και στα ετερόφυλα στα οποία οι μέθοδοι εφαρμόζονται ήδη.
Το προοδευτικό κράτος και τα λαϊκά κινήματα
Για το λόγο αυτό επιβάλλεται να θεσπιστούν αυστηροί κανονισμοί και έλεγχοι που θα αποτρέπουν τέτοια φαινόμενα. Τέτοιοι κανόνες υπάρχουν ήδη στη αιμοδοσία και στη δωρεά οργάνων προς μεταμόσχευση. Άλλωστε η κάθε τεχνολογική πρόοδος ενέχει κινδύνους εμπορευματοποίησης, εκμετάλλευσής ή περιθωριοποίησης κάποιων… Αυτοί οι κίνδυνοι όμως δεν μπορούν και δεν πρέπει να αναστέλλουν την εφαρμογή τους καθώς η τελευταία σπρώχνει την κοινωνία προς τα εμπρός, προς την πρόοδο. Αρκεί να αποτρέπονται οι πιθανοί κίνδυνοι και να προστατεύονται όσοι μπορεί να πληγούν από αυτή την εφαρμογή.
Το προοδευτικό κράτος και τα λαϊκά κινήματα οφείλουν να επαγρυπνούν γι’ αυτό.