Μέρος Β΄
Στα μονοπάτια του χρόνου και του χώρου
Η ευρύτερη περιοχή της Μουσιωτίτσας, μέ-ρος της ιστορικής Δωδώνης, είναι πολύ πιθανό να είχε κατοικηθεί από τα χρόνια εκείνα και να είχε παίξει ένα ρόλο στα τότε δρώμενα.
Η ύπαρξη και η ακμή της Δωδώνης ως λατρευτικού χώρου και θρησκευτικού κέντρου της περιοχής αποτελεί τεκμήριο πως γύρω από αυτή συστάθηκαν διάφοροι οικισμοί απαραίτητοι για τις ανάγκες του μαντείου και των λειτουργιών του.
Αλλά και αργότερα, επί βασιλέως Πύρρου και Μακεδόνων επιδρομέων, η περιοχή γνωρίζει σημαντική ακμή, όπως αποτυπώνεται στους πολλούς αρχαίους ναούς που ανεγείρονται, αλλά και στους αθλητικούς αγώνες που διεξάγονται κάθε τέσσερα χρόνια προς τιμή του Δία και της Διώνης. Με τη ρωμαϊκή κατάκτηση και τις βαρβαρικές επιδρομές οι περιοχές αυτές, όπως και η Ήπειρος γενικότερα, ερημώνονται και περνούν στη σιωπή της ιστορίας, για να εμφανιστούν ξανά στο προσκήνιο λίγα χρόνια πριν ο Αλή πασάς γίνει τύραννος των Ιωαννίνων.
Το όνομα της Μουσιωτίτσας είναι αναμφίβολα σλάβικης προέλευσης. Η κατάληξη -τσα δεν αφήνει περιθώρια αμφισβήτησης. Αλλά αυτό δε σημαίνει πως οι παλιοί κάτοικοι της Μουσιωτίτσας ήταν απαραιτήτως Σλάβοι, τουλάχιστον στην πλειονότητά τους. Άλλωστε στον ενιαίο βαλκανικό χώρο, κατά τη διάρκεια της βυζαντινής και οθωμανικής κυριαρχίας και πριν ακό- μα τη δημιουργία των εθνικών κρατών, η διακίνηση των πληθυσμιακών ομάδων, ελεύθερη από διοικητικές πράξεις και την άδεια των αρχών, συνιστούσε ένα συχνό κοινωνικό φαινόμενο. Η μόνιμη εγκατάστασή τους σε ένα μέρος συνοδεύτηκε ως ένα σημείο από τη διατήρηση της ιδιαίτερης φυσιογνωμίας των εθίμων τους και των γλωσσικών τους ιδιωμάτων.
Προϊόντος του χρόνου, οι ομάδες αυτές εκχριστιανίστηκαν και ενσωματώθηκαν πολιτιστικά στις κοινότητες υποδοχής, με άλλα λόγια στις προηγούμενες – και πιο συγκροτημένες και οργανωμένες – κοινωνίες που κατοικούσαν στον ίδιο χώρο. Διατήρησαν, ωστόσο, κάποιες λέξεις και φράσεις της καθημερινότητάς τους, ιδίως αυτές που είχαν σχέση με την παραγωγική διαδικασία, όπως ονόματα βοσκότοπων (λόγγος), αιγοπροβάτων (κάτσε-να, μπέλω), εργαλείων (γκλίτσα), δέντρων (γκορτσιά) κλπ. Αλλά επέβαλαν και διατήρησαν κυρίως τα τοπωνύμια των δικών τους οικισμών, τα οποία άντεξαν στις μεταβολές του χρόνου και πολλά από αυτά παραμένουν απαράλλαχτα ίσαμε σήμερα.
Ονόματα όπως Μέτσοβο, Καπέσοβο, Τσεπέλοβο, Γρίμποβο, Τέροβο, Κεράσοβο κλπ, που βρίσκονται σήμερα εντός του ελληνικού εδάφους, οποιαδήποτε κι αν είναι η προέλευσή τους, είτε βλάχικη είτε σλάβικη, δε δημιουργούν συνειρμούς περί φυλετικής συγγένειας των πληθυσμών τους με πληθυσμούς άλλων πόλεων και περιοχών των Βαλκανίων που έχουν παρόμοια ονόματα, όπως Τέττοβο, Κόσσοβο, Κρούσοβο, Ντέσοβο, Κίτσεβο, Τέοβο κλπ. Άλλα χωριά της περιοχής εξακολουθούν να διατηρούν έως σήμερα τα σλάβικα ονόματά τους με καταλήξεις -τσα ή -στα ή -τσι κλπ. Ηγουμενίτσα, Κόνιτσα, Καρδίτσα, Χρυσοβίτσα, Γραμμενίτσα, Βούλιστα, Νικολίτσι, Τσερίτσανα, Βουλιάστα, Καλέτζι… Αλλά και Δολιανά, Ζαγόρι κλπ. Κι άλλων η ονομασία άλλαξε με αποφάσεις των ελληνικών κυβερνήσεων που κινητοποιήθηκαν προς την κατεύθυνση αυτή από τη σύσταση κιόλας του ελληνικού κράτους (1832) έως και το 1994, όταν τον Σεπτέμβρη αυτού του έτους τα «Νέα Λιόσια» Αθηνών μετονομάζονται σε «Ίλιον».
Η εκστρατεία «εκκαθάρισης» του κράτους με την ελληνοποίηση χωριών και πόλεων της χώρας πέρασε από πολλά στάδια και ανατέθηκε σε επιστημονικές και νομαρχιακές επιτροπές. Χιλιάδες χωριά και οικισμοί της Ελλάδας άλλαξαν ονόματα και με την πάροδο του χρόνου αποκόπηκαν από το παρελθόν τους. Μεταξύ αυτών συναντάμε στην Ήπειρο τον Κα- ταρράκτη Άρτας (Σχωρέτσαινα), τη Ροδαυγή Άρτας (Νισίστα), τον Ζυγό Άρτας (Λεβίτσικο), το Κορφοβούνι Άρτας (Μπρένιστα), τις Πηγές Άρτας (Βρεστενίτσα), την Καμπή Άρτας (Στρεβίνα), το Ανθοχώρι Ιωαννίνων (Δερβέντιστα ή Τερβένιτσα ή Δερβένιτσα), τον Πεντόλακκο Ιωαννίνων (Ζόριστα), την Πεδινή Ιωαννίνων (Ραψίστα), το Ελληνικό Ιωαννίνων (Λοζέτσι) κλπ.
Οι πρώτοι κάτοικοι της Μουσιωτίτσας είναι Αρβανίτες. Τα επίθετα που έφεραν στο παρελθόν, πριν υποστούν κι αυτά αλλοιώσεις, είχαν αρβανίτικη προέλευση: Τζαβέλας, Γκοντέβας, Γούσης, Γκόγκας, Νότης, Τάσσης, Γάκιος, Ίκ- κος κλπ. Το γλωσσικό τους ιδίωμα ήταν τα αρβανίτικα. Με τη γενίκευση, ωστόσο, της εκπαίδευσης και τον εκσυγχρονισμό του ελληνικού κράτους, το γλωσσικό αυτό ιδίωμα ατόνησε και πέρασε στο παρελθόν. Οι νεότεροι κάτοικοι της Μουσιωτίτσας ενσωματώθηκαν πλήρως στην ελληνική γλώσσα και την ελληνική παράδοση.
*Ο Δημήτρης Βλαχοπάνος είναι φιλόλογος, συγγραφέας και λογοτέχνης