Μέρος Α’
Η Μουσιωτίτσα ανήκει στα πιο μαρτυρικά χωριά της Ελλάδας. Είχε το «προνόμιο» να δεχτεί την πρώτη εκκαθαριστική επιχείρηση του τακτικού γερμανικού στρατού που έδρευε στα Γιάννενα και να ποτίσει το δέντρο του ελληνικού αγώνα με το αίμα 152 κατοίκων της κάθε ηλικίας και φύλου.

Την Κυριακή 25 Ιουλίου 1943, δέκα μέρες μετά την εγκατάσταση στην Ήπειρο της 1ης μεραρχίας εντελβάις, υπό τη διοίκηση του στρατηγού Βάλτερ Φον Στέτνερ, ο 12ος λόχος του 98ου συντάγματος πεζικού μπαίνει στο χωριό και σπέρνει το θάνατο και την καταστροφή. Από τη Μουσιωτίτσα ξεκινά η εγκληματική μαζική δράση της γερμανικής Βέρμαχτ. Κι από την ημέρα εκείνη η Ήπειρος μαθαίνει πλέον καλά τι σημαίνει ναζισμός και τι αποτελέσματα έχει η ακραία βία που μεθοδικά καλλιεργεί και κουβαλά μαζί της η ιδεολογία του.
Το χωριό του βουνού
Σκαρφαλωμένη πάνω στα κακοτράχαλα βράχια του όρους Τόμαρου για πολλούς αιώ-νες, η Μουσιωτίτσα έμοιαζε στο παρελθόν σαν να είχε συνάψει φιλίες και συμμαχίες με τα σύννεφα, τους αέρηδες και τα χιόνια. Την κατοίκησαν άνθρωποι της σκληρής βιοπά-λης, που ανέβηκαν ψηλά στα βουνά για να ζήσουν με τα μικρά τους κοπάδια ελεύθεροι, μακριά απ’ τα κέντρα ελέγχου και τα σεράγια των πασάδων και των αγάδων που τους έπιναν το αίμα αρπάζοντας τις περιουσίες τους και δεν τους άφηναν να φάνε ποτέ μια μπουκιά γλυκό ψωμί. Τα βραχώδη αυτά μέρη αποτελούσαν φυσικά οχυρά. Γ’ αυτό και δύσκολα πατούσε το πόδι του εκεί ο Τούρκος τσαούσης, ο φορατζής, ο δερβέναγας. Δεν τους σήκωνε ο τόπος. Δεν έβρισκαν πέρασμα.
Πότε χτίστηκαν τα πρώτα σπίτια ή πότε στήθηκαν οι πρώτες καλύβες στη Μουσιωτίτσα είναι δύσκολο έως αδύνατο να το προσδιορίσει κανείς με ακρίβεια. Τα ορεινά χωριά στη μεγάλη τους πλειονότητα δημιουργήθηκαν κατά την περίοδο της Οθωμανικής αυτοκρα-τορίας, για να αισθάνονται οι κάτοικοί τους ασφαλείς από τις επιδρομές των διάφορων πολεμοχαρών ομάδων και τις «επισκέψεις» των εισπρακτόρων της διοίκησης, αλλά και των πειρατών, από τους οποίους υπέφεραν οι παραθαλάσσιοι οικισμοί. Η παράδοση κάνει λόγο για το 1750, καθώς από τότε σώζονται λείψανα που συναντά κανείς στην περιοχή, ιδίως επιγραφές στους ναούς του χωριού. Σημαντικό μνημείο της Κάτω Μου-σιωτίτσας είναι η εκκλησία του Αγίου Νικολάου, η θεμελίωση της οποίας έγινε το 1770 και η αγιογράφησή της το 1791.
Φυσικά το χωριό κατοικήθηκε πολλά χρόνια πριν, αν όχι από την αρχαία επο- χή, όπως υποστηρίζεται. Οι πρώτοι τσοπάνηδες που κατέφυγαν ήταν αρβανίτικης καταγωγής. Προέρχονταν απ’ τους Σουλιώτες της περιοχής και μετακινήθηκαν ψηλότερα αρκετά χρόνια πριν οι φάρες τους μπλεχτούν στους πολέμους με τον Αλή Πασά. Και φτιάξανε πάνω στις απότομες και κοφτερές πλαγιές του όρους Τόμαρου δύο μαχαλάδες: την Κάτω Μουσιωτίτσα, πρώτα, σε υψόμετρο 600 περίπου μέτρων, και την Άνω Μουσιωτίτσα, έπειτα, σε υψόμετρο 800 περίπου μέτρων. Η απόσταση μεταξύ τους δεν ξεπερνά τα δύο χιλιόμετρα.
Όπως συνέβη και με όλα τα χωριά της Ελλάδας, με το πέρασμα του χρόνου κατέφυγαν εκεί, άλλοι με τα κοπάδια τους και άλλοι με κάποια σύνεργα δουλειάς, άνθρωποι από διάφορα μέρη. Της Ηπείρου πρώτιστα, κυρίως της Βόρειας, και της Πελοποννήσου εν συνεχεία, αλλά και της Ελλάδας συνολικότερα. Η βασική τους ενασχόληση ήταν τα κοπάδια. Η καλλιεργήσιμη γη ελάχιστη. Και ο κλήρος περιορισμένος. Η δεντροκαλλιέργεια ανύπαρκτη. Λίγες και μικρές εκτάσεις σπέρνονταν με καλαμπόκια για το ψωμί και τα ζωντανά. Η καλλιέργεια της πατάτας έφτασε στο χωριό κάπου το έτος 1939. Ο πληθυ-σμός των μαχαλάδων ήταν διάσπαρτος, με αποτέλεσμα να περάσουν αρκετά χρόνια ώσπου το χωριό να αποκτήσει ομοιογένεια.
Η Μουσιωτίτσα με το άγριο τοπίο της ήταν πέρασμα για τους νοικοκυραίους, αλλά και για τους απλούς αγρότες και κτηνοτρόφους που τους έφερναν οι υποχρεώσεις τους στα Γιάννενα. Αγωγιάτες, πραματευτάδες και βιοπαλαιστές από το Νικολίτσι, τις Παπαδάτες, τον Άσσο, τη Γαλήνη, τη Λάκκα Σούλι ανηφόριζαν και διάβαιναν από εκεί με τα ζώα τους φορτωμένα αγαθά για να φτάσουν στα Γιάννενα. Και κάποιοι από αυτούς για να συνεχί-σουν το οδοιπορικό τους προς άλλα κέντρα της Βαλκανικής.