«Για τη μητέρα γλώσσα μας τα λάβαρα κρατείστε». Κωστής Παλαμάς
«Εν αρχή ην ο λόγος…». Πράγματι, ήταν κάποτε ο λόγος, γιατί τώρα δεν είναι, αφού ηττήθηκε από την εικόνα. Η εισβολή της εικόνας ισοπέδωσε τον λόγο. Και όχι μόνο. Επέφερε και μία διαστρέβλωση της πραγματικότητος με την επιλεκτική παρουσίαση εικόνων του δημοσίου και του ιδιωτικού βίου μέσω της τηλεόρασης.
Μα, καλοί μου άνθρωποι, και η λέξη αυτή προέρχεται από τον λόγο, από την ωραία λέξη -τηλε, που σημαίνει μακράν και την λέξη όραση (από το ρήμα οράω- ώ που σημαίνει βλέπω). Αυτά απολησμονήθηκαν και η τηλεόραση επί το έργον της, της πνευματικής δηλαδή αποχαυνώσεως των πολλών. Ο Karl Popper είχε επισημάνει ότι η τηλεόραση με τη δύναμη της εικόνας έχει εξελιχθεί σε μία κολοσσιαία εξουσία, στην ισχυρότερη εξουσία της εποχής μας, λες και είναι ο ίδιος ο Θεός που μιλάει… Ο Γκαμπριέλ Γκαρσία Μάρκες κάπου έγραψε ότι παρά τον πόλεμο η εικόνα δεν μπορεί να εξαλείψει τη λέξη. Ο άνθρωπος είναι συνυφασμένος με τη λέξη και η λέξη με τον άνθρωπο. Δεν νοείται επικοινωνία του ανθρώπου χωρίς τη λέξη, χωρίς το λόγο.
Ωστόσο, ο λόγος, όποιος απέμεινε, κακοποιείται συνεχώς. Στην καθημερινή ομιλία, επόμενο είναι, γίνονται λάθη. Μερικά από αυτά, όμως, επαναλαμβανόμενα συνεχώς, στο τέλος έχουν επιβληθεί πλήρως κι έτσι είναι δύσκολο να ξεχωρίσει κανείς το ορθό από το λάθος. Βλέπετε η δύναμη της επαναλήψεως είναι τόσο ισχυρή και δημιουργεί το δόγμα: «Λάθος επαναλαμβανόμενο απολανθάνεται». Τα λάθη αυτά στη γλώσσα κάνουν συχνά και άνθρωποι αρκετά μορφωμένοι, παρασυρόμενοι προφανώς από την επανάληψη του λάθους από τους πολλούς, κατά τρόπο ομοιόμορφο και μακροχρόνιο. Δεν θα μιλήσουμε εδώ για τα άλλα λάθη, τα εξ αγνοίας λάθη, τα οποία κάνουν στην ομιλία τους πολιτικοί στη Βουλή ή στην τηλεόραση και άλλοι (ημιμαθείς δημοσιογράφοι, «καλεσμένοι» στα πάνελ, κλπ). Αυτά τα ακούμε συνέχεια και θλιβόμαστε ή γελούμε αναλόγως της διαθέσεώς μας (πχ ο κ. δείνα είδε τον διευθύνον! σύμβουλο, δεν εύρισκαν τον εφημερεύον ! γιατρό, δεν ετέθη τέτοιο θέμα, κύριε συνάδελφε. Το τίθω! εγώ τώρα. κοκ). Ο λόγος, λοιπόν, για λάθη που έχουν επιβληθεί ως ορθά και τα οποία θα πρέπει να διορθωθούν και να αποκατασταθεί η γραμματική και η εννοιολογική τάξη.
Θα αναφερθούν ορισμένα από τα λάθη αυτά κατά κατηγορίες: α) Γνωμικά: «Μέτρον άριστον», είπε ο Κλεόβουλος ο Ρόδιος. Λέγεται από τους πολλούς «παν μέτρον άριστον» . Στο Πολιτικό Εφετείο, λοιπόν, μία ημέρα όλα ήταν εύθυμα και χαλαρά. Οι δίκες θα αναβάλλονταν για κάποιο λόγο. Λέει ο Πρόεδρος: – Και όπως λέει το γνωμικό «παν μέτρον άριστον». Πλησιάζω στην έδρα και με παρρησία λέω στον Πρόεδρο: – Με όλον τον σεβασμό, κύριε Πρόεδρε, ο Κλεόβουλος ο Ρόδιος δεν το είπε έτσι. «Μέτρον άριστον», είπε, το «παν» είναι λάθος επαναλαμβανόμενο των αμαθών αιώνων. – Θα το ψάξω, είπε ο διακεκριμένος εκείνος Πρόεδρος. Μετά από καιρό, σε κάποιον διάδρομο του Εφετείου, που τον συνάντησα, μου είπε ότι είχα δίκιο.
«Το δις εξαμαρτείν τ’ αυτό ουκ ανδρός σοφού», το ορθό. Λέγεται κατά κόρον «Το δις εξαμαρτείν ουκ ανδρός σοφού», λες και ένας σοφός δεν μπορεί να κάνει δύο λάθη σε διαφορετικά θέματα. «Ουκ επ’ άρτω μόνω ζήσεται άνθρωπος», είπε ο Χριστός. Και οι πολλοί λένε: «Ουκ επ’ άρτω ζήσεται άνθρωπος». Δηλαδή δεν θα φάει; τότε πώς θα ζήσει; «Εική και ως έτυχεν», δηλαδή κατά τρόπο φυσικό και από τύχη. Λέγεται: «Εκεί! και ως έτυχεν».
β) Οδοί- τοπωνύμια: Κατ’ αρχήν πρέπει να δίνουμε μεγίστη σημασία στα ονόματα εν γένει. Σημαίνουν πράγματα. «Αρχή σοφίας ονομάτων επίσκεψις», είπε ο Επίκτητος. Οι στύλοι (οι κολώνες) του Ολυμπίου Διός έχουν μετατραπεί σε…στήλες του Ολυμπίου Διός. Η οδός Μάρνη (ποταμού της Γαλλίας) στο κέντρο της Αθήνας λέγεται οδός Μάρνης! Ποία η Μάρνη άγνωστον. Η πλατεία Μαβίλη (του ποιητή και βουλευτή Λορέντζου Μαβίλη που σκοτώθηκε για την πατρίδα το 1912 στον Δρίσκο της Ηπείρου) έγινε πλατεία Μαβίλης! Άγνωστον τις η κυρία Μαβίλη. Η οδός Πλευρώνος λέγεται Πλεύρωνος (Πλευρών, προκλασσική πόλη της Αιτωλίας). Η οδός Τράλλεων (μεγάλος δρόμος στο Γαλάτσι) λέγεται πανηγυρικά Τραλλέων! Τώρα εάν στη γενική οι τάλαινες Τράλλεις είναι Τράλλεων, όπως οι Σάρδεις Σάρδεων, οι Άλπεις Άλπεων, είναι αδιάφορο. Η Λεωφόρος Σπάτων έγινε Λεωφόρος Σπατών! Η Εγνατία οδός στην Θεσσαλονίκη έγινε οδός Εγνατίας. Ποία η … κυρία Εγνατία αδιάφορον. Μέχρι και το γνωστό άσμα του Μπιθικώτση λέει: «Εγνατίας 406…». Τώρα τι σημασία έχει εάν η οδός αυτή ένωνε για αιώνες τη Ρώμη μέσω Δυρραχίου και Θεσσαλονίκης με την Κωνσταντινούπολη.
γ) Λάθη γνωστικά. Πολλές σημαντικές ρήσεις είναι δάνειες. Άλλωστε, ως προσφυώς είχε λεχθεί στην κλασσική αρχαιότητα «έτερος εξ ετέρου σοφός, το τε πάλαι, το τε νυν» (Βακχυλίδης). Εξ αγνοίας τέτοιες ρήσεις αποδίδονται στους δανεισθέντες αυτές. Παραδείγμα- τα: Η υπέροχη φράση «ματαιότης ματαιοτήτων, τα πάντα ματαιότης» ελέχθη από τον Ιερό Χρυσόστομο (λόγος προς Ευτρόπιον), ανήκει όμως στον «Εκκλησιαστή» της Παλαιάς Διαθήκης, απ’ όπου την εδανείσθη ο Μέγας Ιεράρχης. Η φιλοσοφική θέση «δεν φοβάμαι τίποτε, δεν ελπίζω τίποτε, είμαι λεύτερος» είναι του Νίκου Καζαντζάκη (Ασκητική). Όμως, την εδανείσθη από τον κυνικό φιλόσοφο Δημώνακτα τον Κιτιέα. «Ἐρωτήσαντος δέ τινος, τίς αὐτῷ ὅρος εὐδαιμονίας εἶναι δοκεῖ, μόνον εὐδαίμονα ἔφη τὸν ἐλεύθερον· ἐκείνου δὲ φήσαντος πολλοὺς ἐλευθέρους εἶναι, Ἀλλ’ ἐκεῖνον νομίζω τὸν μήτε ἐλπίζοντά τι μήτε δεδιότα· ὁ δέ, καὶ πῶς ἄν, ἔφη, τοῦτο τις δύναιτο; ἅπαντες γὰρ ὡς τὸ πολὺ τούτοις δεδουλώμεθα. Καὶ μὴν εἰ κατανοήσεις τὰ τῶν ἀνθρώπων πράγματα, εὕροις ἂν αὐτὰ οὔτε ἐλπίδος οὔτε φόβου ἄξια, παυσομένων πάντως καὶ τῶν ἀνιαρῶν καὶ τῶν ἡδέων». (Λουκιανός, Βίος Δημώνακτος, παράγραφοι 19.4-20.7)».
(Όταν κάποιος τον ρώτησε ποιος είναι κατά την γνώμη του ο ορισμός της ευτυχίας, εκείνος απάντησε ότι ευτυχισμένος είναι μόνο ο ελεύθερος. Όταν ο άλλος παρατήρησε ότι υπάρχουν πολλοί ελεύθεροι, απάντησε: «Εκείνον θεωρώ ελεύθερο, όποιον δεν ελπίζει τίποτα και δεν φοβάται τίποτα». Και εκείνος τον ρώτησε: «Και πώς μπορεί κανείς να το καταφέρει αυτό; Γιατί όλοι ως επί το πλείστον είμαστε δούλοι σε τούτα τα δύο». «Και όμως, αν κατανοήσεις τα ανθρώπινα, θα ανακαλύψεις ότι αυτά δεν είναι άξια ούτε ελπίδας ούτε φόβου, αφού οι πόνοι και οι ηδονές θα τερματιστούν στο τέλος οπωσδήποτε»).
Λάθη εννοιολογικά: Λένε οι πολλοί: «Αυτός διέβη τον Ρουβίκωνα», σαν να λένε «Αυτός διέβη τον Αχέροντα». Τον Ρουβίκωνα ποταμό της Βόρειας Ιταλίας διέβη ο Καίσαρας, όταν πήρε την μεγάλη απόφαση (alea jacta est- ο κύβος ερρίφθη), να γυρίσει πίσω στη Ρώμη για να καταπνίξει την εξέγερση του λαού, άρα η φράση σημαίνει απόφαση για αγώνα,… όχι για θάνατο. «Εξ απαλών ονύχων». Η φράση σημαίνει «από τη βρεφική ηλικία». Γνωρίζω τον άνθρωπο αυτόν εξ απαλών ονύχων, δηλαδή από μικρόν. Ακούμε στα τηλεοπτικά κανάλια τους δοκισίσοφους: Ο Υπουργός προσπαθεί να περάσει το θέμα αυτό εξ απαλών ονύχων, δηλαδή «στα μαλακά». Έλεος! Βγάζει μάτι πια! Η γυναίκα υ(πανδρεύεται) και ο άνδρας νυμφεύεται και δεν υ(πανδρεύεται), αν και αυτό μπορεί να συμβεί στους καιρούς μας με την ανατροπή των ηθών και της τερατονομοθεσίας. Ο φωτογράφος απαθανατίζει τη στι- γμή, δεν αποθανατίζει!, δηλαδή τη σκοτώνει. Το ρήμα τυρβάζω συντάσσεται με αιτιατική (Μάρθα περί άλλα τυρβάζεις, είπε ο Χριστός). Τα σαΐνια, όμως, της πολιτικής και της δημοσιογραφίας μας λένε: Περί άλλων τυρβάζει ο δείνα…
Υπάρχει το ρήμα ενσκήπτω, που σημαίνει παρουσιάζομαι ξαφνικά (βαρύς ενέσκηψε χειμών, ενέσκηψε σμήνος ακρίδων κλπ). Το ρήμα εγκύπτω σημαίνει επιδίδομαι με ζήλο ιδιαίτερο σε κάτι. Λένε οι φωστήρες της πολιτικής: Από αύριο θα ενσκήψουμε στα προβλήματα των πολιτών! Τρομάρα τους. Μάλλον έχει ενσκήψει τρικυμία εις το κρανίο τους. Το επίρρημα αμέσως είναι χρονικό, δεν αποδίδεται με τη λέξη άμεσα, που δείχνει τρόπο. Όταν κάποιος παραγγέλνει έναν καφέ στο καφενείο, ο καφετζής του λέει «αμέσως», δηλαδή τον φέρνω τώρα, δεν του λέει άμεσα, δηλαδή στα ίσια! Πρέπει να αναχαιτισθεί η μανία αλλαγής των επιρρημάτων που λήγουν σε – ως, να λήγουν σε – α, γιατί θα έχουμε και άλλα άτοπα, όπως λέει και το σχετικό χαριτολόγημα της δεκαετίας του 1970. Συναντήθηκαν δύο φίλοι, ο ένας δημοτικιστής και ο άλλος καθαρευουσιάνος. Λέει ο δημοτικιστής: – Πάνε αυτά που ήξερες, δεν θα λες καλώς, αλλά καλά, δεν θα λες αμέσως, θα λες άμεσα. Και ο καθαρευουσιάνος απαντά: Ασφαλά δεν θα ξανακάνω λάθος, ευτυχά που μού το είπες!
Το συμπέρασμα είναι ότι θα πρέπει να προσέχουμε πιο πολύ τη γλώσσα μας και να διορθώνουμε τα λάθη της, έστω και εάν στη διαδρομή του χρόνου έχουν επιβληθεί και κόλλησαν στις εκφραστικές μας συνήθειες σαν το στρείδι στον βράχο.
*Ο Αυγερινός Θ. Ανδρέου είναι δικηγόρος στον Άρειο Πάγο, μέλος της Εταιρείας Ελλήνων Λογοτεχνών, της οποίας υπήρξε πρόεδρος και σήμερα γενικός γραμματέας, μέλος του Φιλολογικού Συλλόγου “Ο Παρνασσός” και εκδότης του λογοτεχνικού περιοδικού “ΑΝΤΙΣΤΡΟΦΕΣ