Για την επανάσταση του 1854 έχουμε γράψει πολλές φορές. Αυτή τη φορά θα ήθελα να δούμε τι προηγήθηκε και έφερε τον κόμπο στο χτένι.
Από την ίδρυση του Ελληνικού κράτους και την οριοθέτηση των συνόρων, το Ραδοβίζι είχε μετατραπεί σε ζώνη ληστών. Ληστές που καταδιώκονταν στο Ελληνικό έβρι- σκαν άσυλο εδώ. Ληστές από την Οθωμανική πλευρά περνούσαν στον Βάλτο. Η μι-κρή παρουσία Οθωμανικών στρατευμάτων από τη μια και η μικρή παρουσία συνοριοφυλάκων από πλευρά του Ελληνικού, κάνοντας τα στραβά μάτια και οι δύο πλευρές, δεν μπορούσαν να δαμάσουν την κατάσταση.
Το Οθωμανικό Τανζιμάτ (μεταρρύθμιση) ναι μεν προέβλεπε κάποιες αλλαγές αλλά δεν έφερε τους καρπούς που περίμεναν οι Χριστιανοί. Οθωμανικά άτακτα σώματα κυρίως Αλβανών, που είχαν αναλάβει τα Δερβένια, όλο και περισσότερο προέβαιναν σε παρανομίες εναντίον των χωρικών, χωρίς το επίσημο κράτος να κάνει κάτι. Οι ίδιοι οι Δερβετζίδες (Derbenci) έπρεπε να παίρνουν χρήματα και τροφές από τους ντόπιους και περαστικούς για να ζήσουν, αλλά επειδή αυτό έφερνε προστριβές ζητούσαν κρατικό μισθό.
Το καλοκαίρι του 1853 ο Βαλής (κυβερνήτης) των Ιωαννίνων Ali Riza Pasa διορίζει Derbenci Aga (Δερβεντζή αγά), δηλαδή επό- πτη διοδίων, τον Hüsyein Pasa από την Ελασσόνα. Η παρουσία του Hüsyein Pasa στην περιοχή του Ραδοβιζίου θα κάνει τα πράγματα χειρότερα. Ο ίδιος και οι άνδρες του με το πρόσχημα, πως οι κάτοικοι της περιοχής βοηθούν ληστές θα προβούν σε βιοαρπαγές και φόνους. Αποκορύφωμα ήταν τα Μηλιανά, όπου λήστεψαν τον πλούσιο Κουτσονίκα, τον παλούκωσαν και τον έκαψαν μαζί με το σπίτι του, αφού πρώτα άρπαξαν όλο το βιός του, τη γυναίκα του και τα παιδιά του. Μαζί με την Κατερίνα, την γυναίκα του Κουτσονίκα, η οποία έγινε τελικά διπλωματικό θέμα και ως τώρα άγνωστο, η Ρωσία βρήκε αφορμή να κηρύξει τον πόλεμο στην Οθωμανική Πύλη (Κριμαϊκός πόλεμος). Σε γενικές γραμμές ο Hüsyein Pasa και όλο το αληταριό που είχε μαζί του απογύμνωσαν τα χωριά.
Στις 130.000 γρόσια υπολογίζεται η ζημιά από τις κλοπές τους στα χωριά. Γύρω στις 20 γυναίκες τις πήρε και τις πήγε στο σεράι του στην Ελασσόνα. Όταν μάλιστα εξανάγκασε την Κατερίνα Κουτσονίκα να εξισλαμιστεί, το θέμα πήρε μεγαλύτερη διάσταση με αποτέλεσμα να παρέμβουν Βρετανία και Αυστρία. Τόσο ο κυβερνήτης των Ιωαννίνων όσο και ο Hüsyein Pasa κατηγορήθηκαν από τις Οθωμανικές αρχές για κατάχρηση εξουσίας αλλά η υπόθεση έκλεισε έτσι.
Τον Hüsyein Pasa αντικατέστησε ο Αλβανός Ιsmail Süleyman Bey από το Φράσαρι της Αλβανίας και κατόπιν ο Τούρκος Νurden Bey από την Κόνιτσα. Kαι οι δυο τσιφλικάδες. Αυτή την περίοδο, δηλαδήπρος τα τέλη του 1853, έχουν τραβηχτεί οι μονάδες του τακτικού στρατού στον πόλεμο με τη Ρωσία και η περιοχή είναι σχεδόν απροστάτευτη, ευρισκόμενη στο έλεος των Κατσαπλιάδων. Ο υποδερβέναγας στο Λιβίτσι- κο Ibrahim Castrino δολοφονεί τον γέροντα Κώστα Σκαλτσογιάννη και πολιορκεί το σπίτι του Δημήτρη Σκαλτσογιάννη. Ο Ιsmail Süleyman Bey Frasari δολοφονεί τον αρματολό της περιοχής Ψαρογιάννη με αποτέλεσμα οι άνδρες αυτού να κηρύξουν απο- στασία.
Οι στρατιώτες Δερβετζήδων, επειδή τους είχαν καθυστερήσει τους μισθούς, όρμησαν και λεηλατούσαν την περιοχή. Άρχισαν αρπαγές γυναικών και παιδιών τόσο για τις σαρκικές τους ορέξεις όσο και για λύτρα. Αρκετοί χριστιανοί πήραν τις οικογένειές τους και κατέφευγαν στο Ελληνικό. Προς το τέλος της χρονιάς απείλησαν να κάψουν και την Άρτα. Πήραν τότε κάποια ανταλλάγματα, ηρέμησαν και στράφηκαν προς το Ραδοβίζι. Πάνω σε όλα αυτά, η χρονιά του 1853 δεν ήταν καλή για τους αγρότες. Μεγάλη ακαρπία και η συγκομιδή μικρή.
Η Οθωμανική Πύλη προκειμένου να καλύψει έξοδα του πολέμου αυξάνει τους φόρους. Πενήντα γρόσια ανά εστία έπρεπε να πληρώσουν οι κάτοικοι. Δηλαδή αν τύχαιναν σπίτια με δυο εστίες (μπουχαρήδες) τότε η τιμή πήγαινε στα 100 γρόσια. Το χαράτσι που δήθεν είχε καταργηθεί με το τανζιμάτ δεν είχε καταργηθεί ακριβώς αλλά αντικαταστάθηκε με το νόμο περί στρατού. Δηλαδή προκειμένου να μην υπηρετήσει κάποιος πλήρωνε φόρο. Αυτόν τον φόρο από 40 γρόσια τον ανέβασαν στα 60, φορολογώντας και τους μικρούς άρρενες με 30 γρόσια. Και δεν φτάνει ότι ζήτησαν τους φόρους του 1853, αλλά και τους φόρους για το 1854.
Βέβαια, οι Αλβανοί ζήτησαν και φόρους που είχαν πληρωθεί τα προηγούμενα χρόνια και έτσι οι κάτοικοι κλήθηκαν να πληρώσουν για τρία χρόνια φόρους. Το φθινόπω- ρο του 1853 το ψωμί το καθάριο ψωμί έφ- τασε να έχει την υπερβολική τιμή των 2 γροσιών, ενώ το καλαμποκίσιο έφτανε σε 60 έως 70 παράδες.
Ο πληθυσμός είχε φτάσει στο αμήν. Στις 6 Ιανουαρίου του 1854 οι οπλαρχηγοί της περιοχής ξεσηκώνονται και κάνουν έκκληση για βοήθεια σε όλο τον χριστιανικό κόσμο. Στις 15 Ιανουαρίου 1854, στη Μπότση (Μεγαλόχαρη), θα κηρυχθεί επίσημα η επανάσταση. Μια επανάσταση που θα φτάσει έως το Αργυρόκαστρο με πολλές νίκες αλλά με την παρέμβαση των Μεγάλων Δυνάμεων και του επίσημου Ελληνικού κράτους θα σβήσει άδοξα. Θα χρειαστούν άλλες δυο επαναστάσεις για να απελευθερωθεί ένα μέρος της Άρτας (πόλη Άρτας, τμήμα βρύσης, Ραδοβίζι και Τζουμέρκο) στα 1881 με το συνέδριο του Βερολίνου και την Συνθήκη της Κωνσταντινούπολης στα 1880.
Πηγές: Dilek Özkan, Στην παραμονή της εξέγερσης του 1854, Narda – Η Θωμανική Άρτα, ΤΕΙ Ηπείρου. Βασίλης Κραψίτης, Η επανάσταση στα 1854 στη Θεσπρωτία και οι Σουλιώτες. Βρετανικά έγγραφα. Ν. Ζαρκάδας «Η Άρτα στους αγώνες της παλιγγενεσίας του Έθνους». Δ. Καρατζένης, Η επανάσταση του 1854. Basbakanlik Osmanli Arsivisi 219-19