Με συγκίνηση διάβασα στον ΤΑΧΥΔΡΟΜΟ αφιερώματα στη μνήμη του Γιώργου Γραμματικάκη που έφυγε πριν λίγες ημέρες (1939 – 2023). Μας θύμισαν ακόμα ότι το 2018, προσκεκλημένος του Συλλόγου Αστρονομίας και Διαστήματος «Αστρολάβος», είχε έρθει στην Άρτα όπου σε εκδήλωση, στον υπαίθριο χώρο του Αρχαιολογικού Μουσείου, προσήλθαν να τον ακούσουν πάνω από 700 άνθρωποι.
Κορυφαίος αστροφυσικός καθηγητής σε διάσημα πανεπιστήμια, πρύτανης στο πανεπιστήμιο Κρήτης, ερευνητής στο Κέντρο Πυρηνικών Ερευνών (CERN). Συγγραφέας επιστημονικών βιβλίων με ιδιαίτερη ευαισθησία και οικολογικές – υπαρξιακές προεκτάσεις, όπως «Κοσμογραφήματα», «Η κόμη της Βερενίκης», «Η αυτοβιογραφία του φωτός», «Ένας Αστρολάβος του Ουρανού και της γης». Ευρωβουλευτής εκλεγμένος με «Το Ποτάμι» με ξεχωριστή παρουσία θυμάμαι παρουσίασε Πλάτωνα στο Ευρωκοινοβούλιο στα Αρχαία Ελληνικά!

Η Κόμη της Βερενίκης
Από τα βιβλία του «Η Κόμη της Βερενίκης» αγαπήθηκε όσο λίγα από τους αναγνώστες, συνοδεύτηκε από ενθουσιώδη σχόλια και κριτικές. Είναι αφιερωμένο στη βασίλισσα Βερενίκη, σύζυγο του βασιλιά της Αιγύπτου Πτολεμαίου Γ,΄ που έδωσε το όνομα σε ομάδα αστεριών. Ενέπνευσε παραμύθια και ζωγραφικούς πίνακες, έγινε ακόμα τηλεοπτική σειρά που πολλοί είδαν και χάρηκαν.
Όπως αναφέρεται και στον πρόλογο, με σαφήνεια και γλαφυρό λόγο (γιατί ήταν άριστος δάσκαλος και ομιλητής), και με συχνή αναγωγή στην ποίηση, αφηγείται ο Γραμματικάκης τη συναρπαστική περιπέτεια της δημιουργίας, από τη «μεγάλη έκρηξη» και τη συνεχιζόμενη έκτοτε «διαστολή των γαλαξιών», ως τον σχηματισμό του ηλιακού συστήματος. Υπερβαίνοντας τον χρόνο, ο συγγραφέας φτάνει τελικά στο απώτατο μέλλον, στο «τέλος του αιώνος», όταν, με την εξόγκωση του Ήλιου σε «ερυθρό γίγαντα», θα απορροφηθεί μέσα του ολόκληρο το σύστημα των πλανητών. Είναι η «εκπύρωσις», που συνέλαβε ήδη η αρχαία ελληνική φιλοσοφία, το τέλος του κόσμου μας μέσα στη φωτιά: «θα διαλυθεί ο αιών μέσα στις σπίθες», όπως λέει ένα παλιό αποκαλυπτικό ποίημα.
Χαρακτηριστικά προσθέτει ο Γραμματικάκης, περιγράφοντας «τους ωκεανούς που μεταβάλλονται σε αέρα», ότι το τέλος της Γης θα συμβεί «αν η ανθρώπινη μωρία την αφήσει ως τότε ανέπαφη»! Ύστερα ο Ήλιος θα ξαναμικρύνει, θα γίνει «λευκός νάνος», πλησιάζοντας έτσι στο τέλος του, γιατί και τα άστρα πεθαίνουν, και υπάρχουν διάφοροι «θάνατοι αστεριών». Ένας από τους θανάτους αυτούς είναι η έκρηξη, που δημιουργεί τους «υπερκαινοφανείς». Πολλές παρόμοιες εκρήξεις παρατηρήθηκαν στην περίφημη «Κόμη της Βερενίκης», που έδωσε το όνομά της στο βιβλίο!
Τα τελευταία κεφάλαια του βιβλίου περνούν σε μια συναρπαστική εξιστόρηση της εμφανίσεως της ζωής και έπειτα του ανθρώπου πάνω στη Γη, καθώς και στον φιλοσοφικό προβληματισμό γύρω από το σκοπό και το νόημα της εμφανίσεως αυτής. Παρακάτω λίγα «διαμάντια» από την «Κόμη της Βερενίκης» στη μνήμη του Γιώργου Γραμματικάκη.

Μικρό χρονικό δημιουργίας της γης
Η επικρατέστερη επιστημονική θεωρία για την δημιουργία του σύμπαντος είναι της λεγόμενης μεγάλης έκρηξης (Big Bang).
Σύμφωνα μ’ αυτή, η αρχή του Σύμπαντος τοποθετείται πριν 14 δισεκατομμύρια χρόνια. Από μια αδιανόητη έκρηξη από ένα αρχικό κοσμικό αυγό ξεχύθηκε το σύνολο της ύλης και της ενέργειας του σύμπαντος. Στην αρχή ένα νέφος υδρογόνου, στη συνέχεια οι πρωτογαλαξίες, οι γαλαξίες, τα άστρα, οι πλανήτες.
Πριν από 5 δισεκατομμύρια χρόνια και ενώ το Σύμπαν έχει ήδη την υπολογίσιμη ηλικία των 10 δισεκατομμυρίων ετών, από κάποια τοπική συγκέντρωση της ύλης στον Γαλαξία μας γεννιέται με αργή διαδικασία ο Ήλιος. Από το ίδιο νεφέλωμα που σχημάτισε τον Ήλιο αποσπώνται λίγο αργότερα κομμάτια ύλης που θα εξελιχθούν σε πλανήτες. Ένας από αυτούς, η Γη, θα αναδειχθεί ικανός να φιλοξενήσει το φαινόμενο της ζωής.
Ας αντιστοιχίσουμε αυτή την ιστορία των περίπου πέντε δισεκατομμυρίων ετών, με κάτι πιο προσιτό στη σκέψη: τη διαδρομή ενός και μόνο ημερολογιακού έτους. Η πρώτη του ημέρα – η 1η Ιανουαρίου – ταυτίζεται με τον σχηματισμό του πλανήτη μας και η τελευταία – η 31η Δεκεμβρίου – με το «σήμερα». Για τους δύο πρώτους μήνες αυτού του υποθετικού έτους, μέχρι δηλαδή τις αρχές Μαρτίου, δεν υπάρχουν αρκετά στοιχεία. Η Γη είναι, πιθανόν, μια στροβιλιζόμενη μάζα αερίων και σκόνης, ενώ στη συνέχεια στερεοποιείται και αποκτά μια δηλητηριώδη ατμόσφαιρα.
Η ζωή εμφανίζεται μέσα στον Απρίλιο – «ο Απρίλης είναι ο σκληρότατος μήνας», έγραψε ο T.S. Eliot – ενώ έχουν περάσει ήδη εκατό ημέρες από την αρχή. Έκτοτε, και για πολλούς μήνες, υπάρχει πάλι μια σχετική ασάφεια ως προς την διαμόρφωση του πλανήτη. Η σύγκρουση των τεκτονικών πλακών δημιουργεί ηπείρους, οροσειρές και βαθύτατα ωκεάνια ρήγματα, ενώ η εξέλιξη της ζωής προχωρά με ανεπαίσθητα βήματα. Είναι μόνο στα μέσα Νοεμβρίου – σαράντα πέντε ημέρες πριν από το «σήμερα» – που η ζωή κυριαρχεί στους ωκεανούς. Προς τη στεριά εξέρχεται δεκαπέντε μέρες αργότερα. Κατά τα μέσα Δεκεμβρίου, την επιφάνεια της Γης καλύπτουν δάση, λουλούδια και πρωτόγονες μορφές ζώων. Μια εβδομάδα πριν από σήμερα, οι δεινόσαυροι κυριαρχούν, ενώ οι ανθρωπόμορφοι πίθηκοι εμφανίσθηκαν πριν λίγες ώρες και ο Homo sapiens πριν από μία ώρα.
Σ’ αυτή τη μία και μόνον ώρα, στη διαδρομή ενός ολόκληρου έτους, επισυμβαίνει ουσιαστικά η ανθρώπινη εξέλιξη. Λίγα μόνο λεπτά κατέχει η γραπτή ανθρώπινη ιστορία και μόνο σε μερικά δευτερόλεπτα μετριέται η περίοδος που η επιστήμη και η τεχνολογία μετατρέπουν τον άνθρωπο, από υπόδουλο, σχεδόν σε κυρίαρχο του φυσικού κόσμου. Κυρίαρχο ναι, όχι όμως και αναγκαστικά σοφότερο.

Μοναχικά άστρα και κοινωνικοί γαλαξίες
Ο Γαλαξίας μας περιλαμβάνει τουλάχιστον 200 δισεκατομμύρια άστρα σαν τον ήλιο μας. Για έναν μακρινό παρατηρητή θα έμοιαζε με αθλητικό δίσκο με διάμετρο 100.000 και πάχος 2.000 έτη φωτός.
Τα άστρα πάσχουν από «μοναξιά». Αν θεωρηθεί ότι ένα άστρο έχει το μέγεθος μπάλας μπιλιάρδου, η επόμενη μπάλα βρίσκεται σε μέση απόσταση περίπου 300 χιλιόμετρα. Αντίθετα, οι Γαλαξίες είναι πιο «κοινωνικοί». Αν θεωρηθεί ένας Γαλαξίας με το μέγεθος ενός πιάτου φαγητού, το επόμενο πιάτο θα βρίσκεται σε μέση απόσταση 3 έως 4 μέτρων.
Παρατηρώντας το Σύμπαν διαπιστώνουμε ουσιαστικά το παρελθόν του, δηλαδή πριν όσο χρόνο χρειάζεται το φως να φθάσει στη Γη. Μια έκρηξη που παρατηρήθηκε πρόσφατα στο νεφέλωμα του Μαγγελάνου, έγινε στην πραγματικότητα πριν 160.000 χρόνια. Τα αστέρια που βλέπουμε στον ουρανό μπορεί να έπαψαν να υπάρχουν πριν εκατομμύρια χρόνια. Ένας υποθετικός παρατηρητής μας από τον γειτονικό Γαλαξία, της Ανδρομέδας σήμερα, θα έβλεπε τους ανθρώπους όπως ήταν πριν 2 εκατομμύρια χρόνια, δηλαδή όταν κατέβηκαν από τα δένδρα και προσπαθούσαν να βαδίσουν με τα δύο πόδια!

Η ανθρωπική αρχή και η ύπαρξη σκοπιμότητας στο Σύμπαν
Είναι κατανοητό ότι ο άνθρωπος αισθάνεται το Σύμπαν εχθρικό και τον εαυτό του εξόριστο σε μια γωνιά του. Εξόριστο για δύο λόγους: Πρώτα, γιατί το Σύμπαν εμφανίζεται απέραντα μεγάλο και με άπειρη ποικιλία μορφών ύλης. Δεύτερο, γιατί το Σύμπαν δεν έχει κάποιον προφανή σκοπό. Ο πολύπλοκος μηχανισμός του, παρά την θαυμαστή εσωτερική αλληλουχία του, φαίνεται να λειτουργεί ερήμην του ανθρώπου. Η προσεκτική, όμως, μελέτη και παρατήρηση του Σύμπαντος αποκαλύπτει, πιθανόν, κάποια επιδέξια κρυμμένη σκοπιμότητα.
Υπάρχει, κατ’ αρχήν, μια σειρά αξιοσημείωτων συμπτώσεων, ως προς τα μεγέθη. Φαίνεται, δηλαδή, ότι η ανθρώπινη κλίμακα συμπίπτει περίπου με τον γεωμετρικό μέσο όρο της αστρονομικής και της πυρηνικής κλίμακας. Ένα πρωτόνιο, για παράδειγμα, έχει μάζα 2×10-24 γραμμάρια, ενώ ένα συνηθισμένο αστέρι γύρω στα 2×1033 γραμμάρια. Ο γεωμετρικός μέσος όρος είναι 6×104 γραμμάρια, ή 60 κιλά.
Η τυπική, συνεπώς, μάζα του ανθρώπινου σώματος. Οι γραμμικές, εξάλλου, διαστάσεις του ανθρώπου, που είναι γύρω στα δύο μέτρα, δεν απέχουν πολύ από τον γεωμετρικό μέσο όρο των διαστάσεων του ατομικού πυρήνα (10-13cm) και της αποστάσεως μεταξύ των αστέρων (1018 cm, δηλαδή ανά έτος φωτός). Ο άνθρωπος, συνεπώς, βρίσκεται στο μέσον της τεράστιας κλίμακας που συνδέει με κατάλληλο τρόπο τον μικρόκοσμο με τον μεγάκοσμο.

Η θεά γαία και οι εφιάλτες της
Ο πλανήτης μας είναι η Γαία, η αρχαία ελληνική θεότητα. Το ανθρώπινο είδος «δημιουργήθηκε από τη Γαία για να χρησιμεύσει ως εγκέφαλος και νευρικό σύστημά της. Ο «εγκέφαλος» της Γαίας φαίνεται να φέρει το κακό μέσα του ή τουλάχιστον να πάσχει από κάποια ανεξήγητη παραλυσία.
Κοσμικές, πάντως, ή γεωλογικές καταστροφές δεν φαίνεται να απειλούν τον πλανήτη μας. Η πυρπόλησή του από τον Ήλιο, όταν εκείνος εξαντλήσει τα πυρηνικά του καύσιμα και μετατραπεί σε ερυθρό γίγαντα, είναι ασφαλώς ένα σοβαρό ενδεχόμενο. Ανάγεται, όμως, στο πολύ μακρινό μέλλον, πέντε δισεκατομμύρια χρόνια από σήμερα. Ασφαλώς, δεν μπορεί να αποκλείσει κανείς το ενδεχόμενο μιας αιφνίδιας καταστροφής: την πτώση, για παράδειγμα, επί της Γης ενός μεγάλου αστεροειδούς ή την έκρηξη στην γαλαξιακή γειτονιά μας ενός υπερκαινοφανούς. Παρόμοιες, ωστόσο, καταστροφές έχουν ελάχιστη στατιστική πιθανότητα.
Ούτε γεωλογικές αλλαγές μεγάλης κλίμακας προβλέπονται στο εγγύς ή το απώτερο μέλλον. Η μετακίνηση των ηπειρωτικών πλακών, ασφαλώς, θα συνεχισθεί και η σεισμική δράση θα εμφανίζει περιοδικές εξάρσεις σε τούτο ή εκείνο το σημείο του πλανήτη.
Αφού, λοιπόν, οι φυσικές και οι αστρονομικές καταστροφές δεν εμφανίζονται επικείμενες ή πιθανές, η σημερινή κατάσταση στον πλανήτη αναδεικνύεται τραγικότερη. Διότι, ακριβώς, ο άνθρωπος και ο ανθρώπινος πολιτισμός φαίνεται να απειλούνται μόνον από τον άνθρωπο και τον ανθρώπινο πολιτισμό. Δισεκατομμύρια χρόνια εξελίξεως, και η Γαία ίσως αποδειχθεί ότι λάθεψε στο περιούσιο από τα δημιουργήματά της – στον ανθρώπινο εγκέφαλο.
Κίνδυνοι, πρώτα και κύρια, από τα πυρηνικά όπλα και το ενδεχόμενο ενός πυρηνικού ολοκαυτώματος. Κίνδυνοι, επίσης, από τον υπερπληθυσμό της Γης και την εξάντληση των ενεργειακών πηγών της. Κίνδυνοι, τέλος, από λόγους που αφορούν το περιβάλλον και την διατάραξη της ισορροπίας του.

Ο μετέωρος άνθρωπος
Με το τέλος του 20ου αιώνα – αιώνα της επιστήμης αλλά και βίαιων ανακατατάξεων – μια νέα κατηγορία, ένας νέος άνθρωπος διαμορφώθηκε: ο μετέωρος άνθρωπος. Με την υποψία ότι δεν συνιστά το περιούσιο δημιούργημα μιας θεϊκής δυνάμεως, αλλά την πολυπλοκότερη οργάνωση της ίδιας της ύλης.
Απελευθερωμένος – ο μετέωρος άνθρωπος – από ηθικές επιταγές που είχαν κατά κανόνα ρίζες θρησκευτικές αλλά και από την αυταπάτη ότι μια δίκαιη κοινωνία αποτελεί ιστορική αναγκαιότητα. Ο μετέωρος άνθρωπος – ο εξόριστος από τον Θεό και το κέντρο του Σύμπαντος – γνωρίζει, εν τούτοις, ότι κατέχει το κέντρο του πλανήτη και το κέντρο της ίδιας του της ιστορίας.
Ο μετέωρος άνθρωπος. Έποικος ενός ιδιόμορφου πλανήτη που ανήκει σ’ έναν ασήμαντο γαλαξία, γνώστης της ακραίας του ήττας – «δεν γνωρίζω τίποτα», γράφει ο Μπόρχες, «ούτε καν την ημερομηνία του θανάτου μου» – αυτός ο άνθρωπος τολμά εντούτοις να θέτει ερωτήματα που αγγίζουν την ίδια του την ύπαρξη και την ύπαρξη του κόσμου. Αν αυτό συνιστά το μεγαλείο ή τη σισύφεια μοίρα του, είναι μια απάντηση που ξεπερνά κατά πολύ την επιστήμη.

*Ο Χρήστος Ντάλας είναι πολιτικός και τοπογράφος – μηχανικός

ΑΦΗΣΤΕ ΜΙΑ ΑΠΑΝΤΗΣΗ

εισάγετε το σχόλιό σας!
παρακαλώ εισάγετε το όνομά σας εδώ