Ο Θουκυδίδης στο μνημειώδη «Επιτάφιο» μάς παρουσιάζει την εικόνα της αθηναϊκής πολιτείας όπως ήθελε να τη διαμορφώσει ο Περικλής και όπως την αντίκριζε ο ίδιος, περισσότερο, βέβαια, ως ιδανικό παρά σαν συντελεσμένη πραγματικότητα. Μια εικόνα του πολιτεύματος, του τρόπου ζωής και των τρόπων συμπεριφοράς των Αθηναίων πολιτών που διαμορφώνονταν από τις αξίες της μετρημένης ελευθερίας και της εσωτερικής αξιοπρέπειας.
Ένας, λοιπόν, από τους κύριους παράγοντες που οδήγησαν στο μεγαλείο της Αθήνας την περίκλεια ιστορική περίοδο (5ος, π. Χ. αιών) ήταν οι τρόποι συμπεριφοράς των Αθηναίων πολιτών, οι οποίοι είχαν εξαρθεί σε μια απαστράπτουσα έκλαμψη ανθρωπισμού, και μαζί με τα στοιχεία του χαρακτήρα τους διαμόρφωναν και συγκροτούσαν τις κοινωνικές, πολιτικές και πολιτιστικές συνθήκες του αρχαιο- ελληνικού πρώτου Διαφωτισμού, η ακτινοβολία του οποίου φωτίζει για αιώνες την ανθρωπότητα, εξαιρουμένων βέβαια, μεταξύ των άλλων, και κάποιων εγχώριων πολιτικών ανδρών, που διετέλεσαν μάλιστα και υπουργοί Παιδείας, και οι οποίοι θεώρησαν τον Περικλή πολύ κατώτερο από τα δικά τους ύψη, και τον «Επιτάφιο» άνευ αξίας έμπροσθεν του δικού τους μεταμφιεσμένου εγχειριδίου πολιτικής ιστορίας.
Η Αθήνα τον χρυσό αιώνα είχε γίνει «παίδευσις της Ελλάδος». Η μετάβαση που κάνει ο Περικλής από την πόλη στον πολίτη υποδηλώνει τη διαλεκτική σχέση που υπάρχει και λειτουργεί ανάμεσα στους δύο αυτούς παράγοντες και που αποτελεί βασικό στοιχείο του «Επιταφίου». Οι ιδιότητες που αποδίδονται στους Αθηναίους πολίτες είναι η φιλοκαλία, η φιλοσοφία, (φιλοκαλούμεν τε γαρ μετ’ ευτελείας και φιλοσοφούμεν άνευ μαλακίας), το ορθώς λογίζεσθαι, η ευγένεια και η κοινωνικότητα (ανεπαχθώς προσομιλούμεν τα ίδια), η χάρη και η ευχάριστη διάθεση (ου δι οργής τον πέλας, μετά χαρίτων, μάλιστ’ αν ευτραπέλως). Οι Αθηναίοι «δεν δρούσαν καθ’ ηδονήν», δεν συμπεριφερόντουσαν δηλαδή όπως τους αρέσει, αλλά «δια δέος» (από εσωτερικό σεβασμό) και «αισχύνη», «ήγοντο ες την προς αλλήλους πολιτείαν» «και ες τα καθ’ ημέραν επιτηδεύματα». Χαρακτηριστικές, επίσης, είναι οι φράσεις «ες την προς αλλήλους υποψίαν» (είμα- στε απαλλαγμένοι από καχυποψία μεταξύ μας), και «ουδέ προστίθεμεν τη όψει αχθηδόνας» (ούτε παίρνουμε το μίζερο, καταθλιπτικό ύφος), φράσεις που δείχνουν την ηθική ελευθερία – την ανώτερη μορφή ελευθερίας – τού Αθηναίου πολίτη η προσωπικότητα του οποίου, σύμφωνα με την απόφανση της ιστορίας, συγκροτούνταν από την επενέργεια των σπάνιων πνευματικών χαρισμάτων του φιλοσοφικού περιβάλλοντος της εποχής του.
Μας χωρίζουν πολλοί αιώνες σκέψης από εκείνη την εποχή, κατά την οποία οι άνεμοι των Καιρών και το ελληνικό φως σμίλεψαν επάνω στο Βράχο τής Αθήνας την ιστορία και τη μοίρα μας. Μέσα σ’ αυτούς τους αιώνες οι μαύρες τρύπες κατάπιαν μεταξύ άλλων και τους τρόπους συμπεριφοράς μας κι εκείνο το λίκνισμα των πιο ποιοτικών χαρακτηριστικών της λεπτότητας, της διακριτικότητας και της χάριτος που κοσμούσαν τα λόγια και τα έργα μιας Δημοκρατίας που δεν ήταν μόνο ποσότητες, μάζες, αριθμοί και σκουπίδια.
Η για δεύτερη φορά επίσκεψη στον ιερό βρά-χο τού προέδρου Μπαράκ Ομπάμα ως απλού προσκυνητή, την προηγούμενη εβδομάδα, μας δίνει την αισιοδοξία ότι εκείνα τα ιδανικά μπορεί να αργοσβήνουν, αλλά δεν χάθηκαν για πάντα. Κι ίσως, αυτά τα ιδανικά που φιλοτέχνησε ο μέγιστος ιστορικός να μπορέσουν στους δύσκολους χρόνους που περνούμε και που έρχονται, έστω και λίγο, να ανυψώσουν ή να θεραπεύσουν τη δημοκρατική κακοφωνία και κακοτροπία της εποχής μας.
Γιατί, όσο λαλέουσα είναι η ευχή μου, άλλο τόσο αλήθεια είναι ότι επαχύνθη η καρδία αυτής της πικρόχολης κοινωνίας, και παρά τα επί μέρους επιτεύγματα της επιστήμης, η καθημερινότητά μας διαυλακώνεται από τα υποχθόνια ρεύματα ενός νέου μεσαιωνισμού, ο οποίος μας εμποδίζει τόσα χρόνια τώρα να καταλάβουμε ότι η αληθινή χρεοκοπία μας δεν βρίσκεται στους αριθμούς, αλλά στο ότι απωλέσαμε την Παιδεία μας, την πατροπαράδοτη μόρφωσή μας, κι εκείνους τους τρόπους συμπεριφοράς, εκείνο το τακτ που θα μας βοηθούσε να καταλάβουμε τι είναι «πολιτεία» και τι είναι «αισχύνη», και δεν θα μας επέτρεπε να διαφημίζουμε τηλεοπτικά και κυνικά την πολιτική εκμετάλλευση τής φιλανθρωπίας πεταμένων στο δρόμο συμπολιτών μας.