Τον Μάϊο του 1897 όταν έφτασε ο Μπερτέ στην Άρτα όπου έβρεχε για 12 μέρες συνεχόμενα, διεξάγονταν η μάχη στο Γκρίμποβο.
Σύμφωνα με τις Ιταλικές πηγές έχουμε δύο αντιφατικές πληροφορίες για την υποδοχή των Γαριβαλδινών. Η μία μας λέει ότι οι Αρτινοί τους υποδέχτηκαν με χαρές και ζητωκραυγές, ενώ η δεύτερη πηγή μας λέει πως δεν ήταν λίγοι εκείνοι οι οποίοι εξαιτίας της έλλειψης πρώτων αναγκών προσπαθούσαν να ωφεληθούν οικονομικά από τους Γαριβαλδινούς, πουλώντας σε αυτούς είδη σε υψηλές τιμές.
Την ίδια κιόλας ημέρα ο συνταγματάρχης Μπερτέ συνάντησε τον Θρασύβουλο Μάνο και του ζήτησε να εμπλακούν στη μάχη. Ο Μάνος τους είπε πως δεν χρειάζεται γιατί ούτως ή άλλως σε λίγο η μάχη τελειώνει και οι ίδιοι είναι έτσι και αλλιώς κουρασμένοι από το ταξίδι και την πορεία στη βροχή και θα έπρεπε να ξεκουραστούν. Τους υποσχέθηκε, όμως, ότι θα τους χρησιμοποιήσει τις επόμενες ημέρες. Ο ίδιος ο Μπερτέ ένιωσε μια απροθυμία από πλευράς του Μάνου.
Τι ήταν αλήθεια αυτό που οδήγησε τον Μά-νο σε αυτή την απόφαση; Ο Μάνος είχε προφανώς πληροφορίες για τα ιδεολογικά πισ- τεύω των Ιταλών και σαν αστός ο ίδιος δεν μπορούσε να το δεχθεί με ανοιχτές αγκάλες. Επίσης, θα ήταν ταπεινωτικό και για τον ίδιο αλλά και για τους Έλληνες αξιωματικούς του, αν μια βοήθεια των Γαριβαλδινών άλλαζε το αποτέλεσμα της μάχης. Γεγονός είναι ότι στα απομνημονεύματά του ο Μάνος δεν έκανε ιδιαίτερη μνημεία στους Γαριβαλδινούς. Υπεροψία; Αλαζονεία; Διαταγές από πάνω; Δεν θα το μάθουμε.
Ποιοι ήταν όμως αυτοί που αποτελούσαν αυτό το σώμα; Σύμφωνα με τον συγγραφέα Ηλία Οικονομόπουλο που κατέγραψε τον πόλεμο ήδη την ίδια χρονιά, το σώμα Μπερτέ ήταν άπειρο προς τον πόλεμο. Μεγάλο μέρος αυτών ήταν από τις πόλεις και ασπάζονταν τις μοντέρνες ιδέες του σοσιαλισμού και των αναρχικών. Ο ίδιος ο Οικονομόπουλος τους κατηγορεί πως δεν ήξεραν καν τι αντιπροσωπεύουν οι ιδέες του σοσιαλισμού και περισσότερο δε είχαν παρεξηγήσει την έννοια του αναρχισμού. Αυτό όμως το αφήνουμε στην κρίση του Οικονομόπουλου.
Το σώμα αυτό ήταν εγκλωβισμένο από τις Ιταλικές αρχές στη Νάπολη της Ιταλίας, απ΄ όπου και διέφυγαν με πλοίο και ήρθαν στην Ελλάδα, όπου έγιναν δεκτοί με ενθουσιασμό. Ο συνταγματάρχης Μπερτέ βρίσκονταν ήδη στην Ελλάδα όταν ο Γαριβάλδι που είχε στείλει ήδη ένα σώμα Γαριβαλδινών με τον Μερέου στην Άρτα. Γνωρίζουμε, όμως, πως ο Γαριβάλδι είχε έρθει σε σύγκρουση με τον Μπερτέ. Το σώμα του Ricciotti Garibaldi και του γιού του Giuseppe, αποτελούνταν κυρίως από Ρεπουμπλικάνους και περιελάμβανε πολλούς βετεράνους. Τα σώματα των Bertet και Cipriani αποτελούνταν κυρίως από σοσιαλιστές, αναρχικούς εθελοντές, των οποίων το πολιτικό πιστεύω έκανε τον Ricciotti Garibaldi να τους βλέπει καχύποπτα μια και περίμενε να του έλθουν εθελοντές παραδοσιακού τύπου και έτσι δεν άργησε να συγκρουστεί με τον Μπερτέ.
Σύμφωνα με τον Enrico Acciai, η ανεξάρτητη εφημερίδα Corriere della Sera κατηγόρησε τον Ricciotti Garibaldi σε αυτό το θέμα. H Ελληνική κυβέρνηση δέχθηκε την πρόταση του Γαριβάλδι να στείλει τον Μπερτέ στο Δυτικό Μέτωπο, δηλαδή στην Ήπειρο. Έτσι, λοιπόν, αποφασίσθηκε η μετάβαση αυτών με επικεφαλής τον Μπερτέ, με εμπορικό πλοίο στην Άρτα. Το δε σώμα του Μερέου έλαβε διαταγή να εγκαταλείψει την Άρτα και να μεταβεί στο μέτωπο Θεσσαλίας. Ο συνταγματάρχης Frederico Gattorno θα κάνει δήλωση στην Εφημερίδα ΕΜΠΡΟΣ πως αυτό το σώμα δεν έχει καμία σχέση με το σώμα των Γαριβαλδινών.
Το σώμα το συνόδευσαν και τρεις κυρίες με την ιδιότητα των νοσοκόμων. Αφού πέρασαν τον Κορινθιακό έφτασαν στη Ζαβέρδα (Πάλαιρο), όπου διατάχθηκαν να μεταβούν στον Καρβασαρά (Αμφιλοχία) και από κει στην Άρτα. Βέβαια, ο ίδιος ο Οικονομόπουλος, γράφει πως όλα τα παραπάνω δεν έχουν να κάνουν με την ανδρεία που έδειξαν αυτοί. Η εφημερίδα ΣΚΡΙΠ σε άρθρο της μετά τα γεγονότα στη Ζαβέρδα γίνεται καταπέλτης εναντίον του σώματος Μπερτέ, αναφέροντας και κάτι που δεν έγραψαν οι άλλες οι εφημερίδες: «Ποιοι ήταν αυτοί λέει το γνωρίζαμε, δεν είναι ότι δεν το γνωρίζαμε. Ναι μεν πολέμησαν γενναία αλλά βασικός σκοπός τους ήταν να διαδώσουν τις ιδέες τους. Δηλαδή του αναρχισμού και του σοσιαλισμού. Άλλωστε από την πρώτη στιγμή που έφτασαν στην Άρτα δεν το έκρυψαν. Μάλιστα η εφημερίδα γράφει, πως ο Ριτσιότι Γκαριμπάλντι θα κάνει δήλωση πως το σώμα Μπερτέ δεν έχει να κάνει με τους ερυθροχίτωνές του».
Αν και δεν μπόρεσα να βρω μια τέτοια δήλωση, πιστεύω πως εννοεί την δήλωση του συνταγματάρχη Γκατόρνο. Σύμφωνα με την εφημερίδα Il Resto del Carlino με έδρα τη Μπολόνια, τα σώματα αυτά που ήλθαν με τον Ricciotti Garibaldi και τον συνταγματάρχη Berté αποτελούνταν «από αυτούς που υποστήριζαν ευρύτερες και φιλελεύθερες ιδέες, μέλη των πιο προηγμένων κομμάτων», μαζί με ρεπουμπλικάνους, σοσιαλιστές και αναρχικούς.
Η Eva Cecchinato μας λέει πως πολλά χρόνια αργότερα ο Anselmo Marabini θα πει «Κάποιες χιλιάδες νέοι, με επικεφαλής τον Ricciotti Garibaldi και τον συνταγματάρχη Berté, σοσιαλιστές, ρεπουμπλικάνοι, αναρχικοί, πήγαν μαζί στην Ελλάδα για να φορέσουν το κόκκινο πουκάμισο». Τέλος, η Άννα Παυλίδου μας λέει και αυτή στην εργασία της πως η ομάδα του Μπερτέ αποτελούνταν από αναρχικούς και προφανώς είχαν το ψευδώνυμο «Ο λόχος του Θανάτου». Οι αναρχικοί ήθελαν να δείξουν με αυτό ότι μπορούν να πολεμήσουν κάτω από οποιεσδήποτε συνθήκες χωρίς να νοιάζονται για τον θάνατο.
Συμπεραίνουμε, λοιπόν, πως οι εθελοντές του Μπερτέ ναι μεν ήθελαν να είναι Γαριβαλδινοί, απλά το επιτελείο του Γαριβάλδι δεν τους ήθελε διότι έβλεπαν, όπως όλοι οι Ιταλοί στους Ερυθροχίτωνες, το σύμβολο της επανάστασης και ελευθερίας. Πέρα από τις εσωτερικές διαφορές των Ιταλών στα μάτια του κόσμου παρέμειναν Γαριβαλδινοί. Οι ίδιοι, βέβαια, ήταν «Η Λεγεώνα του Θανάτου».
Πηγές: 1. Ηλίας Οικονομόπουλος, ο Ελληνοτουρκικός πόλεμος του 1897. 2. Εφημερίδα ΕΜΠΡΟΣ, Μάης 1897. 3. Εφημερίδα ΣΚΡΙΠ. Μάης 1897. 4. Εnrico Acciai: Traditions of Armed Volunteering and Radical Politics in Southern Europe: A Biographical Approach to Garibaldinism. 5. Αναστασία Παυλίδου, Anarchici e garibaldini italiani volontari filelleni nelle guerre greco-turche del 19° secolo. 6. Emanuela Locci, La solidarietà tra popoli e garibaldini Le spedizioni in terra ottomana. 7. Μaurizio Antonioli, Sentinelle perdute. Gli anarchici, la morte, la guerra.