Γράφει η Αφέντρα Γ. Μουτζάλη, Επίτιμη έφορος αρχαιοτήτων
“Το μύθο δεν πρέπει να τον αντιλαμβανόμαστε μόνο ως προς το τι αντιπροσωπεύει, αλλά, επίσης, και ως προς το πώς λειτουργεί”. Αντώνης Λιάκος, “Πώς το παρελθόν γίνεται ιστορία”
Στο σύντομο αυτό κείμενο που ακολουθεί, παρουσιάζεται ένας αρχέγονος μύθος της Αττικής. Ο Πανδίων, μυθικός βασιλιάς της Αθήνας βρισκόταν σε πόλεμο με τον Λάβδακο, μυθικό βασιλιά της Θήβας.
Σ’ αυτόν τον πόλεμο τον βοήθησε να νικήσει ο Θρακιώτης βασιλιάς Τηρέας. Σ’ ένδειξη ευγνωμοσύνης ο Πανδίων έδωσε στον Τηρέα ως σύζυγο την κόρη του Πρόκνη. Ο Τηρέας πήρε την Πρόκνη στο βασίλειό του στην Θράκη όπου απέκτησαν έναν γιό, τον Ίτυ. Μετά από λίγα χρόνια ο Τηρέας επισκέφτηκε τον πεθερό του Πανδίονα στην Αθήνα, όπου είδε την όμορφη αδελφή της γυναίκας του την Φιλομήλα και του άρεσε.
Τότε επινόησε ένα ψέμα, λέγοντας στον πεθερό του ότι δήθεν η Πρόκνη πέθανε και του ζήτησε ως σύζυγο τη Φιλομήλα. Ο Πανδίων δέχτηκε. Καθ’ οδόν προς την Θράκη, ο Τηρέας βίασε μέσα σ’ έναν στάβλο τη Φιλομήλα και της έκοψε την γλώσσα για να μην τον μαρτυρήσει. Φθάνοντας στην Θράκη εγκατέστησε τη Φιλομήλα σε ένα απόμερο οίκημα μακριά από το παλάτι του.
Η Φιλομήλα όμως που ήταν εξαιρετική υφάντρα ύφανε σε ένα φόρεμα τις φοβερές της περιπέτειες και έστειλε το έργο της στην αδελφή της Πρόκνη. Οι δύο αδελφές, αφού συναντήθηκαν σχεδίασαν την εκδίκησή τους. Σκότωσαν το γιό του Τηρέα και της Πρόκνης, Ίτυ και αφού τον τεμάχισαν, τον μαγείρεψαν και η Πρόκνη πρόσφερε το αποκρουστικό δείπνο στον Τηρέα.
Μετά το τέλος του δείπνου η Πρόκνη παρουσίασε στον Τηρέα το κομμένο κεφάλι του γιου τους, Ίτυ και τότε εκείνος κατάλαβε τι είχε φάει. Εξαγριωμένος ο Τηρέας κυνήγησε μ’ ένα σπαθί τις δύο αδελφές για να τις σκοτώσει. Η Πρόκνη και η Φιλομήλα έτρεξαν προς την Αθήνα και φοβούμενες τον εξαγριωμένο Τηρέα, ζήτησαν τη βοήθεια των Θεών. Οι Θεοί τους μεταμόρφωσαν όλους σε πουλιά. Την Πρόκνη σε αηδόνι, την Φιλομήλα σε χελιδόνι και τον Τηρέα σε τσαλαπετεινό.
Ο αρχέγονος αυτός μύθος της Αττικής παρουσιάζει ανθρωπολογικό, ψυχολογικό και κοινωνιολογικό ενδιαφέρον. Οι περισσότεροι μύθοι υποκρύπτουν αλήθειες σχετικά με τα ανθρώπινα πάθη, που παραμένουν αναλλοίωτα ανά τους αιώνες.
Η Φιλομήλα κακοποιείται από τον Τηρέα ο οποίος της επιβάλλει την σιωπή, κόβοντάς της την γλώσσα. Εκείνη όμως βρίσκει τρόπο να καταγγείλει τις φοβερές της περιπέτειες υφαίνοντας τες σ’ ένα φόρεμα. Το δίδαγμα από αυτόν τον αρχέγονο ελληνικό μύθο, τον τόσο επίκαιρο, είναι οι κακοποιημένες γυναίκες να μην σιωπούν αλλά να καταγγέλλουν τον κακοποιητή τους.
Τα πρόσωπα του μύθου. Εριχθόνιος, γιος του Ηφαίστου και της Γαίας, βασιλιάς της Αθήνας μετά τον Αμφικτύωνα. Εριχθόνιος : από το έριον (μαλλί) + χθων (γη). Σύμφωνα με μια εκδοχή του μύθου ο Ήφαιστος θέλησε να ενωθεί με την θεά Αθηνά. Η θεά όμως ήθελε να παραμείνει παρθένος. Το σπέρμα του Ηφαίστου λέρωσε το φόρεμα της Αθηνάς και εκείνη με μια τούφα μαλλί το καθάρισε πετώντας το στη γη. Έτσι γεννήθηκε ο Εριχθόνιος, το θείο παιδί της Ακρόπολης των Αθη- νών. Παραδίδεται ότι ο Εριχθόνιος ήταν από τη μέση και πάνω άνθρωπος και από τη μέση και κάτω φίδι.
Πανδίων, γιος του Εριχθόνιου, μυθικός βασιλιάς της Αθήνας. Ο Πανδίων παντρεύτηκε τη αδελφή της μητέρας του, Ζευξίππη και απέκτησαν τέσσερα παιδιά, την Πρόκνη, την Φιλομήλα και τα δίδυμα Ερεχθέα και Βούτη. Στα χρόνια της βασιλείας του Πανδίονα εμφανίζονται στην Αττική οι λατρείες της Δήμητρας και του Διονύσου. Από τότε λέγεται ότι άρχισε η αμπελοκαλλιέργεια και η οινοπαραγωγή στην Αττική.
Τηρέας, γιος του θεού Άρη. Ο θεός Άρης γεννήθηκε στην Θράκη. Οι απόγονοι του Άρη, Τηρέας, Διομήδης και Λυκούργος, βασιλιάδες της Θράκης, έμειναν στη μνήμη των ανθρώπων για την σκληρότητά τους. Η θρακική καταγωγή του Τηρέα επιβεβαιώνεται απ΄ όλες τις πηγές. Οι δύο γυναίκες του, η Πρόκνη και η Φιλομήλα, εγγονές του Εριχθόνιου, συνέδεαν τον Τηρέα με τη βασιλική οικογένεια της Αθήνας.
Η Φιλομήλα ήταν κόρη του Πανδίονα και εγγονή του Εριχθόνιου. Το όνομά της σημαίνει φίλη των κοπαδιών. Μήλον (το) αρχ. =το πρόβατο πρβλ μηλωτή (η): πανωφόρι από δέρμα προβάτου.
Επιλεγμένη βιβλιογραφία:
1. Ελληνική μυθολογία, Οι ήρωες, Τόμος 3, εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1986.
2. Καρλ Κερένυϊ, Η μυθολογία των Ελλήνων, μτφ Δημήτρης Σταθόπουλος, εκδ. Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα 1966, 1975.
