Γράφει ο Δημήτριος Ελ. Ράπτης*

«Μέρα Λαμπρή, μέρα γιορτή, μέρα λουλουδιασμένη». Είναι η Λαμπρή, το ελληνικό Πάσχα όπως το ξέρουμε όλοι και όπως έχει περάσει στην καθημερινότητα, στα τραγούδια, στα μοιρολόγια και στις συνήθειες του λαού. Μπορεί η λέξη Πάσχα να είναι μαζί εβραϊκή, εκκλησιαστική και λόγια, η λέξη όμως Λαμπρή είναι εθνικότερα ελληνική με το φως, τον πλούτο και τη χαρά που δίνει ο ερχομός της άνοιξης. Ο λαϊκός στίχος τραγουδά: «οπού γεννήθη τη Λαμπρή κι έλαμψ’ ο κόσμος όλος…».
Στα μοιρολόγια πάλι οι μάνες και οι αδερφές φροντίζουν, αν έχουν κάποιον στον άλλον Κόσμο, να μην πάει τέτοιο χαρμόσυνο μήνυμα: «Μην πεις πως έρχεται Λαμπρή, πως έρχονται γιορτάδες!…». Η Λαμπρή είναι η μεγαλύτερη γιορτή που τη χαιρόμαστε πραγματικά και βαθύτατα, γιατί πέρα από τη διάθεση για μια μεγάλη ανοιξιάτικη γιορτή μετά τη δυσκολία του χειμώνα, υπάρχει και η χριστιανική διάσταση με την Ανάσταση του Χριστού, που είναι ό,τι καλύτερο και συμβολικότερο μπορούσε να ακολουθήσει αυτή την επιθυμία για την αναδημιουργία των ανθρώπων. Ο Χριστός, το φως, με την ανάσταση νίκησε τους εχθρούς, το σκοτάδι και θριαμβευτής «…θανάτω θάνατον πατήσας…».
Αν όμως δεν αρκεστούμε σ’ αυτή την πανηγυρική δικαιολογημένα ατμόσφαιρα που επιτείνεται και με την εντυπωσιακή παρουσία των ανθρώπων και επιδιώξουμε να πάμε τα πράγματα λίγο πιο πέρα, εμβαθύνοντας έτσι στην ουσία τους, θα διαπιστώσουμε ότι αυτός ο εθιμικός κύκλος από την έγερση του Λαζάρου ως την Ανάσταση του Χριστού δεν αποτελεί εξολοκλήρου χριστιανική δημιουργία. Δεν θα μας εκπλήξει η ύπαρξη αντιλήψεων και δοξασιών που με την λειτουργία ενός υποστρώματος υποβοηθούν τις σημερινές τελετουργίες είτε με την αυτούσια παρουσία τους είτε μετανοηματοδοτημένα και πάντως α- φήνοντας ευδιάκριτα μια διάθεση γεφύρωσης των πανάρχαιων παγανιστικών γιορτών και τελετουργιών με τη χριστιανική λατρεία και οι οποίες έχουν άμεση σχέση με το φυσικό περιεχόμενο του εορτασμού της σημερινής ισημερίας.
Κορυφαίο γεγονός για την επιβίωση του κατά φύσιν ανθρώπου ήταν η αναβλάστηση της φύσης και η νεκρανάστασή της από τη χειμερία νάρκη. Γι’ αυτό και με κάθε τρόπο επιδίωκαν να διώξουν το χειμώνα και να προκαλέσουν τον ερχομό της άνοιξης. Και αυτό δεν συμβαίνει μόνο στην Ελλάδα. Στις δυτικοσλαβικές περιοχές οι άνθρωποι, για να αποδιώξουν τον άξενο χειμώνα προέβαιναν σε τελετές και έθιμα υποδοχής της άνοιξης. Στην Ουγγαρία, για παράδειγμα, περιφέρουν ένα αχυρένιο ομοίωμα, που το καίνε ή το ρίχνουν στο νερό, στα κεντρικά Βαλκάνια τα παιδιά κρεμούν στο λαιμό κουδούνια και τρέχουν στο χωριό, διώχνοντας (έτσι πιστεύουν) το χειμώνα.
Για την προχριστιανική εποχή αυτό επιτυγχάνεται μέσα από το μύθο του θανάτου και της ανάστασης ενός Θεού που φέρνει μαζί του στον επάνω Κόσμο τη βλάστηση, τη νέα ζωή. Το τέλος του «θνήσκοντος Θεού» ως εκπροσώπου του παλαιού καιρού και η γέννηση του νέου είναι μια πράξη που βοηθάει στην αναγέννηση της φύσης και συνακόλουθα στην καρποφορία για την εξασφάλιση της τροφής του. Είναι αυτός ο Θεός της βλάστησης που πεθαίνει και ξαναγεννιέται κατά τη διάρκεια των εποχών του έτους και ταυτόχρονα σηματοδοτεί και την επιστροφή του φωτός και της ζέστης που έκαναν τη ζωή των ανθρώπων ευκολότερη από κάθε άποψη. Αυτό επεδίωκαν και με τις τελετές, να επανέλθει μαζί του και η αναγεννημένη φύση. Το θέμα αυτό, ενός θεού να πεθαίνει και πάλι να ανασταίνεται είναι ένα κεντρικό μοτίβο γενικά στα δρώμενα που σχετίζονται άμεσα με τη μετάβαση σε μια εποχή και ιδιαίτερα σ’ αυτές που είναι κοντά στις χειμερινές και θερινές τροπές του ήλιου, στο χειμερινό και θερινό ηλιοστάσιο και στις ισημερίες.

Από το χειμώνα στην άνοιξη
Η μετάβαση, λοιπόν, από το χειμώνα στην άνοιξη σηματοδοτείται από μια σειρά τελετουργιών που έχουν άμεση σχέση κυρίως με την αναγέννηση της φύσης, τη γονιμότητα, τη νίκη του φωτός.
Ξεκινούν από το Δωδεκαήμερο των Χριστουγέννων, συνεχίζουν με τα αποκριάτικα δρώμενα και καταλήγουν στο Πάσχα την κατεξοχήν κορύφωση αυτού του εορταστικού κύκλου. Μπορεί να παρατηρήσει κανείς ότι κατά τόπους οι τελετές αυτές να διαφέρουν, η βάση τους όμως παραμένει η ίδια: με τη θανάτωση και την ανάσταση ενός κεντρικού ήρωα ή Θεού, που ενσαρκώνει το πνεύμα της βλάστησης και της γονιμότητας, να επιτύχουν καλύτερα το επιδιωκόμενο, τη γονιμότητα της γης και των ανθρώπων.
Σ’ αυτή την κατηγορία των περιοδικών διαβατηρίων τελετών τοποθετείται και ο εθιμικός κύκλος του Πάσχα. Το κεντρικό σημείο είναι ο θάνατος και η ανάσταση του Χριστού. Συνδεδεμένος ή και ταυτισμένος με την άνοιξη και χωρίς να αποβάλλει τη θρησκευτική και κοινωνική λειτουργία του, σχετίζεται καθαρά με μια περισσότερο γήινη απόλαυση των υλικών αγαθών και της φύσης. Αυτό φυσικά αν και δεν παραβλέπει το πραγματικό νόημα της χριστιανικής γιορτής, όπως αυτό αποδόθηκε κατά τη διάρκεια των χριστιανικών χρόνων και εσωτερικεύτηκε από τους πιστούς, παραπέμπει σε μια προγενέστερη εποχή σκέψης και αντίληψης των πραγμάτων.
Στην εποχή εκείνη κατά την οποία οι άνθρωποι με εικονικές ή λεκτικές δράσεις απέβλεπαν στην «εξημέρωση» και «οικειοποίηση» της φύσης.
Με διάφορες μιμοδραματικές και γονιμικές παραστάσεις, μεταμφιέσεις, θυσίες, χορούς, τραγούδια, μουσική επεδίωκαν σ’ αυτή την αναγεννητική στιγμή της φύσης και της ζωής να επαναφέρουν τις προϋποθέσεις, για να καρποφορήσουν οι αγροί, νάρθει το φως και η χαρά. Και όλα αυτά έβρισκαν τη στήριξη στον αρχαϊκό μύθο του θανάτου και της ανάστασης ενός θεϊκού ή δαιμονικού νεαρού προσώπου που εξασφάλιζε μαγικά την αιώνια ανακύκλωση της ζωής.

Η νεκρανάσταση του Λαζάρου
Έντονα τέτοια χαρακτηριστικά παρουσιάζει η νεκρανάσταση του αναστημένου Λαζάρου, που προηγείται, ως γνωστόν της ανάστασης του Χριστού. Και δεν απέχει και πολύ από κείνο το πρόσωπο του θνήσκοντος θεού που στην αρχαιότητα εξασφάλιζε τη φυτική και ζωική αναγέννηση στη συγκεκριμένη εποχή.
Με το θάνατο και την ανάστασή του στοχεύει και στη συμβολική ανατροπή της φυσικής κατάστασης και στην αντικατάσταση του ανεπιθύμητου χειμώνα από την άνοιξη, του σκότους από το φως. Γι’ αυτό και η χαρμόσυνη αυτή είδηση της ανάστασης συνοδεύεται και από τραγούδια και άλλα δρώμενα και όχι μόνο στον ελλαδικό χώρο, αλλά σε όλα τα κεντρικά Βαλκάνια όπου και παίρνει και άλλες μη χριστιανικές διαστάσεις.
Είναι ενδιαφέρον να παρουσιάσει κανείς το συμφυρμό των προχριστιανικών και χριστιανικών στοιχείων και την αλληλοκάλυψή τους σε ποικίλες διαστρωματώσεις. Το έθιμο του Λαζάρου με τα τραγούδια του είναι γνωστό, όπως επίσης είναι γνωστός και ο λατρευτικός και γονιμικός χαρακτήρας του περιεχομένου τους. Όσο και να θέλει κανείς να εξετάζει μόνο το παρόν, είναι αναπόφευκτη μια στροφή στο παρελθόν καθώς υπάρχουν πολλοί δεσμοί με τα παλαιότερα. Συνυπάρχει, λοιπόν, το παγανιστικό με το χριστιανικό στοιχείο σε μια αρμονική συνεργασία που δύσκολα ανατρέπεται στη σκέψη του ανθρώπου. Μπορεί να βαδίζουν παράλληλα ή και μαζί αλληλοσυμπληρούμενα, καθώς όλος αυτός ο πλούτος δύσκολα μπορεί να χαρακτηριστεί ότι παρεκκλίνει από τα καθιερωμένα χριστιανικά πλαίσια.

Σήμερον έρχεται ο Χριστός…
Τα τραγούδια που τραγουδιούνται την ημέρα αυτή έχουν αφενός μεν θρησκευτικό περιεχόμενο αφετέρου – και προπάντων αυτό – και κοσμικό. Στην πρώτη περίπτωση ανήκουν οι στίχοι κυρίως του παιδικού αγερμού και αφορά στο θάνατο του Λαζάρου και στην παρέμβαση του Χριστού για την ανάστασή του:
…Σήμερον έρχεται ο Χριστός,
ο επουράνιος θεός.
Και στην πόλη Βηθανία
Μάρθα κλαίει και Μαρία,
Λάζαρον τον αδερφόν τους
Και γλυκύ και γκαρδιακό τους.
Αν εδώ ήσουν, Χριστέ μου,
δεν θα πέθαινε ο αδερφός μου
Δεύρο έξω, Λάζαρέ μου,
φίλε και αγαπητέ μου.
Στη δεύτερη περίπτωση ανήκουν εκείνα τα τραγούδια το περιεχόμενο των οποίων αναφέρεται στα παινέματα σε μέλη της οικογένειας ή σε εξέχοντα μέλη της κοινότητας (παππάς, γραμματέας) ή διαφοροποιούνται με βάση το επάγγελμα (κτηνοτρόφοι, αγωγιάτες, επιχειρηματίες), την κοινωνική θέση(αφέντης, νοικοκύρης), το φύλο, την ηλικία(ηλικιωμένη, μικρό κορίτσι, νεογέννητο) κτλ.
Οι στίχοι των τραγουδιών αυτών σχετίζονται με τη χρονική συγκυρία και με την ανανέωση, τη γονιμότητα και την υγεία. Και όχι μόνο σε ατομικό ή οικογενειακό επίπεδο αλλά ολόκληρη η κοινότητα σε φυσικό ή κοινωνικό επίπεδο δέχεται τη μαγική επίδραση των αγερμικών τραγουδιών, ευχόμενη την ανανέωση του χρόνου με την έλευση της καινούργιας κατάστασης. Η μαγική αυτή αντίληψη πρόκλησης του επιθυμητού, παρόλο που σε καμιά περίπ- τωση δεν είναι φανερή, είναι βέβαιο ότι υποβόσκει και καθορίζει την πορεία της ομάδας στο χωριό. Πρέπει να επισκεφθούν όλα τα σπίτια και να ακουστεί και αντίστοιχα στο κάθε σπίτι εκείνο το τραγούδι που ταιριάζει. Για λόγους καθαρά οικονομίας χώρου σημειώνω ενδεικτικά ένα μόνο από αυτά και απευθύνεται στην κυρά του σπιτιού:

Στην κυρά
Κυρά ψηλή, κυρά λιγνή, κυρά καγκελοφρύδα,
κυρά μ’, όταν στολίζεσαι στην εκκλησιά να πας,
βάζεις τον ήλιο πρόσωπο και το φεγγάρι ντύμα
και τον καθάριο αυγερινό βάζεις για δαχτυλίδι.
Τ’ άκουσαν στην πολιτιανή,
το μάθανε στην Πόλη, από την Πόλη
στη Βλαχιά και απ’ τη Βλαχιά στη Λάρ’σα,
τ’ ακούσανε και οι Χριστιανοί
και κάναν το σταυρό τους.
Αν η παραπάνω ανάσταση, του Λαζάρου, έχει αυτόν τον χαρακτήρα που περιγράψαμε πριν από λίγο, εξίσου θριαμβευτική είναι και η Ανάσταση του Χριστού μετανοηματοδοτημένη, φυσικά, επί το χριστιανικότερον.
Σ’ αυτό συντείνουν και τα χριστιανικά κείμενα που αποδίδουν μία μεγαλειώδη νίκη του Χριστού επί των σκοτεινών δυνάμεων του Άδη: «Κατήλθες εν τοις κατωτάτοις της γης και συνέτριψας μοχλούς αιωνίους…», «… το καταπέτασμα του ναού εσχίσθη εις δύο…και η γη εσείσθη και αι πέτραι εσχίσθησαν και τα μνημεία ανεώχθησαν …». Όλοι, λοιπόν, οι εχθροί του Χριστού, τα κακά πνεύματα που φθονούν την Ανάσταση, τον ερχομό του φωτός, νικήθηκαν και όλα κατά τη λαϊκή αντίληψη αποδιώχτηκαν από την ενερ- γό δράση.
Σ’ αυτό συνέβαλαν και οι πάσης φύσεως θόρυβοι, όπως κρότοι, πυροβολισμοί, σπάσιμο αγγείων, βεγγαλικά κτλ, γιατί είναι ευρέως διαδομένη η αντίληψη ότι τα βλαβερά και δυσμενή πνεύματα και γενικά οι βλαπτικές δυνάμεις διώχνονται με εκφοβιστικούς θορύβους. Οι αρχαίοι Έλληνες χτυπούσαν χάλκινα σκεύη για την απομάκρυνση τέτοιων κακών δυνάμεων. Και κατ’ επέκταση και κατά την παραγωγική και βλαστική περίοδο της άνοιξης καιροφυλακτούν να βλάψουν τους ανθρώπους και τη φύση και γι’ αυτό επιδιώκουν να τα αποκρούσουν, για να προστατευτούν.

Αναστάσιμο φως
Με το αναστάσιμο φως κάνουν, για παράδειγμα, σταυρούς στις εισόδους των σπιτιών ή το περιφέρουν σε όλους τους χώρους του σπιτιού ξορκίζοντας με αυτόν τον τρόπο το κακό.
Και με τα χτυπήματα και τους θορύβους, που σημειώσαμε και πιο πάνω, κατά τη λαϊκή αντίληψη δρουν αποτρεπτικά εκδιώκοντάς το μακριά. Ιδιαίτερα, η αναστάσιμη κωδωνοκρουσία, μετά τα πένθιμα ακούσματα της Μ. Εβδομάδας, χαρμόσυνη όπως είναι, διαλαλεί τη νίκη του Χριστού εναντίον της εχθρότητας των σκοτεινών δυνάμεων του Άδη.

Πασχαλινά σύμβολα
Στο ίδιο μήκος κύματος κινούνται και τα πασχαλινά σύμβολα.
Όλες οι γιορτές, κοσμικές και θρησκευτικές, συνοδεύονται από διάφορα σύμβολα. Το Δωδεκαήμερο των Χριστουγέννων κυριαρχούν τα παιχνίδια, τα μπαλόνια, τα έλατα, το γκι, οι φάτνες, οι τρουμπέτες, οι Άι – Βασίληδες. Το Πάσχα, αλλάζοντας τη σκηνοθεσία, έχουμε κόκκινα αβγά σοκολατένια λαγουδάκια, καμπάνες, ταινίες με το Χριστός Ανέστη, κεριά, κορδέλες, πυροτεχνήματα, βεγγαλικά. Θα σταθούμε σε μερικά από αυτά.
Το αβγό. Χρησιμοποιείται, σχεδόν, από όλον τον χριστιανικό κόσμο τις μέρες αυτές. Οι ερμηνείες είναι διάφορες ιδιαίτερα για το κόκκινο χρώμα. Υποστηρίχτηκε ότι είναι πηγή ζωής και ως τέτοιο συμβολίζει την ανανέωση της ζωής και την ευετηρία. Για το χρώμα του λέγεται ότι θυμίζει είτε προχριστιανικούς θανάτους θεών είτε το αίμα του εβραϊκού προβάτου ή τέλος το αίμα του Χριστού. Αλλά η λαϊκή παράδοση ισχυρίζεται πως όταν αναστήθηκε ο Χριστός κανείς δεν το πίστεψε. Μια γυναίκα που κρατούσε ένα καλάθι με άσπρα αβγά φώναξε: Μπορεί από άσπρα να γίνουν κόκκινα και αμέσως κοκκίνησαν. Βέβαια, μπορούμε να προσθέσουμε και την ορθολογιστική ερμηνεία στο έθιμο των αβγών. Την εποχή αυτή οι κότες γεννούν πολλά αβγά, είναι περίοδος νηστείας και έτσι μαζεύονταν πολλά. Τα φύλαγαν για το Πάσχα. Άρχισαν κάποια στιγμή να τα δίνουν δώρο – αμοιβή στα παιδιά στα κάλαντα, στο λάζαρο, στα χελιδονίσματα και πιο πολύ την ημέρα της Λαμπρής. Το κόκκινο χρώμα δεν είναι άσχετο με τη ζωή ως χρώμα του αίματος, με την ανανέωση επομένως σε συνάρτηση και με την άνοιξη. Αυτή την έννοια του δώρου ακολούθησαν αργότερα τα ζαχαροπλαστεία και με ποικίλα κατασκευάσματα δημιουργούν πρωτότυπα δώρα. Και από αυτά ξεπήδησε ένα πλήθος από συγγενικά σύμβολα που χρησιμοποιούνται από το εμμπόριο.
Ο λαγός. Παρόλο που το λαγό τον βρίσκουμε σε ελληνικά έθιμα θερισμού δεν μας είναι γνωστός από την ελληνική παράδοση. Έχει μπει όμως στα παιχνίδια και στα δώρα ερχόμενος από τη Δ. Ευρώπη. Στη Γερμανία ο λαγός έρχεται από την εξοχή και φέρνει αβγά για τα παιδιά. Το ζώο αυτό παρουσιάζεται με μαγικές ιδιότητες και είναι, συνήθως ταξιδευτής – ταχυδρόμος αλλά και καλό πνεύμα της βλάστησης. Κάτω από αυτές τις συνθήκες μπήκε και στη νεοελληνική εθιμολογία και κουβαλάει αβγά με το αμάξι του.
Οι καμπάνες. Ο ρόλος της καμπάνας στη δική μας Λαμπρή έχει ιδιαίτερη θέση. Είναι τόσο αναπόσπαστο κομμάτι της καθημερινότητας σε χαρές, λύπες, κινδύνους, λατρεία κτλ που δύσκολα θα έλεγε κάποιος ότι η επικράτησή της στην πασχαλινή σκηνογραφία της χρωστιέται πιο πολύ σε ευρωπαϊκές παραδόσεις. Παλαιότερα στους καθολικούς αλλά και ελληνικές επαρχίες στα δυτικά οι καμπάνες σώπαιναν για το πένθος από τη Μ. Πέμπτη ως το Μ. Σάββατο. Ο λαός εξηγούσε ότι ταξίδευαν τότε για τη Ρώμη απ’ όπου θα γύριζαν φέρνοντας τα αβγά του Πάσχα. Τα παιδιά έψαχναν στους κάμπους αβγά που θα τους έριχναν οι καμπάνες. Και γι’ αυτό τις παριστάνουν με φτερά.
Κεριά και πυροτεχνήματα. Τα κεριά είναι μαζί εκκλησιαστικά και κοσμικά σύμβολα. Κοσμικό είναι κυρίως το μέρος που αφορά τις κορδέλες, γαλάζιες για τα αγόρια και ροζ για τα κορίτσια. Κοντά σ’ αυτά είναι και τα κάθε είδους φωτοτεχνήματα, τα χαρτοφάναρα ακόμα και τα πυροτεχνήματα που συνδέουν το φως της Ανάστασης με του πυροβολισμούς. Όλα αποσκοπούν στον εκφοβισμό των δαιμόνων και στην επικράτηση του φωτός.
Το Λαμπρόψωμο. Η Λαμπροκουλούρα συνοδεύει απαραίτητα τις πασχαλινές μέρες, όπως και κατά τις άλλες μεγάλες γιορτές του χρόνου (Χριστόψωμο, Βασιλόψωμο, Φωτόπιτα), γιατί πιστεύουν πως φέρνει δύναμη στο σπίτι, πιο καλά όταν τα ευλογεί και ο παπάς. Ιδιαίτερα συμβολικός ο ρόλος του ψωμιού στη ζωή πέρα από την υλική σημασία του στις εορταστικές μέρες που αποδίδεται με τα στολίδια που συχνά βάζουν πάνω του οι νοικοκυρές. Και από τις λαϊκές αυτές πρωτοβουλίες περάσαμε στα ζαχαροπλαστεία με τα τσουρέκια.
Αθόρυβα κινείται το υπόστρωμα αυτό σε αγαστή συνεργασία με τη χριστιανική διδασκαλία, χωρίς ψυχικές εντάσεις. Ο άνθρωπος συμφιλιώθηκε τόσο πολύ με αυτά που νιώθει ανακούφιση, όταν κρεμάει ένα ματσάκι λουλούδια μπροστά στην εικόνα της Παναγίας. Τίποτε δεν τον εμποδίζει να χτυπά κουδούνια και κατσαρολικά, για να διώξει τα ερπετά την ημέρα του Ευαγγελισμού και ταυτόχρονα να παρακολουθεί με κατάνυξη τους Χαιρετισμούς με τους ωραιότατους ύμνους, να τραγουδά τα τραγούδια του Λαζάρου με ορατή τη μαγική πρόκληση του επιθυμητού και την άλλη μέρα στην εκκλησία για τη χαρούμενη είσοδο του Χριστού στα Ιεροσόλυμα, αφήνοντας, βέβαια, κατά μέρος το προχριστιανικό περιεχόμενο και τη σημασία των κλαδιών της δάφνης.
Με υπομονή συμπορεύεται και συμπαραστέκεται στην μαρτυρική περιπέτεια του Χριστού όλη τη Μ. Εβδομάδα με όλο το τυπικό που έχει ετοιμάσει η εκκλησία με κορύφωση τη Μ. Παρασκευή με το θρήνο της Παναγίας και τα Πάθη του Χριστού. Και η Ανάσταση του Χριστού είναι ό,τι καλύτερο για να συνδέσει το θρησκευτικό με το φυσικό γεγονός στην αναγέννηση της φύσης. Το θρησκευτικό γεγονός της Ανάστασης συναντιέται με αρμονικό τρόπο με τον οριστικό ερχομό της Άνοιξης.
*Ο Δημήτρης Ελ. Ράπτης είναι εκπαιδευτικός