Γράφει η Αφέντρα Γ. Μουτζάλη, Επίτιμη έφορος αρχαιοτήτων

“Εκεί που φύτρωνε φλισκούνι κι άγρια μέντα
κι έβγαζε η γη το πρώτο της κυκλάμινο,
τώρα χωριάτες παζαρεύουν τα τσιμέντα
και τα πουλιά πέφτουν νεκρά στην υψικάμινο…”.
Μάνος Χατζηδάκης – Νίκος Γκάτσος
“Ο εφιάλτης της Περσεφόνης”

ΜΕΡΟΣ Β’
Στο Βυζάντιο, όπως και στις περισσότερες προβιομηχανικές κοινωνίες, η γεωργία και η κτηνοτροφία αποτελούσαν την κύρια οικονομική δραστηριότητα και την πηγή του πλεονάσματος. Κάθε υπήκοος της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, είτε ζούσε στις πόλεις είτε στην ύπαιθρο, ήταν δεμένος με τη γη και την προσφορά της.
Η κοινωνική δομή του Βυζαντίου ήταν άμεσα συνδεδεμένη με το σύστημα της ιδιοκτησίας της γης. Οι δραστηριότητες των ανθρώπων καθώς και οι σχέσεις τους στον οικονομικό και τον κοινωνικό τομέα, η σχέση ανθρώπου και φύσης, ανθρώπου προς εαυτόν και προς το θείον, εγγράφονται όλες – κατά τον ένα ή τον άλλο τρόπο- στον χώρο και στον χρόνο. Από τη μελέτη των βυζαντινών πηγών φαίνεται καθαρά ο καθοριστικός ρόλος του φυσικού περιβάλλοντος στην ανθρώπινη ζωή και δραστηριότητα. Η ύπαιθρος που βρίσκεται κοντά στη βυζαντινή πόλη και εξαρτάται από αυτή, δέχεται, σ΄ όλους τους τομείς, την επίδραση του αστικού κέντρου και παράλληλα το εφοδιάζει με αγροτικά προϊόντα. Η έλξη της πόλης δημιουργεί τις συνθήκες μιας ευρύτερης κατανάλωσης που απαιτεί με τη σειρά της αύξηση της παραγωγής ή το λιγότερο μεγαλύτερη ανάπτυξη του εμπορίου.
Κάθε βυζαντινή πόλη, μικρή ή μεγάλη, δημιουργεί αυθόρμητα, αλλά λειτουργικά, μιαν ενδοχώρα αποτελούμενη από αγροτικές κοινότητες διαφορετικής μεταξύ τους σημασίας. Στέρνες, πηγάδια και φυσικές πηγές εξασφάλιζαν την ύδρευση της βυζαντινής υπαίθρου. Πολύτιμες πληροφορίες για τον αγροτικό πληθυσμό και τις αγροτικές σχέσεις στο Βυζαντινό κράτος μας δίνουν τα κείμενα που προορίζονταν για χρήση των οικονομικών υπαλλήλων της εποχής. Από τα κείμενα αυτά, καθώς και από τους νόμους, τα έγγραφα και τους βίους των αγίων, μαθαίνουμε για τους τύπους των αγροτικών συνοικισμών, τα ημερομίσθια, τις τιμές των προϊόντων και τα προβλήματα των γεωργών. Οι κοινωνικές και οικονομικές δομές στο Βυζάντιο ήταν συνάρτηση των παραγωγικών σχέσεων που επικρατούσαν στην ύπαιθρο. Οι γενικές συνθήκες έπαιζαν σημαντικό ρόλο στον καθορισμό της δημογραφικής, οικονομικής και κοινωνικής οργάνωσης στη ζωή του αγρότη.
Ο βυζαντινός αγρότης ζούσε και εργαζόταν μέσα σε οικονομικές και κοινωνικές μονάδες όπως το χωρίον, η μοναστηριακή ή εκκλησιαστική ιδιοκτησία, το νοικοκυριό και η οικογένεια. Ο όρος “χωρίον” ή “κοινότης χωρίου” δηλώνει όπως και σήμερα τη βασική οικιστική μονάδα. Το χωρίον ήταν ενιαία παραγωγική μονάδα, που περιλάμβανε σιτοπαραγωγική γη, αμπέλια, ρυάκια, μύλους και τους κατοίκους με τα περιβόλια, τα δέντρα και τα ζώα τους. Η εικόνα της υπαίθρου παρουσιάζει αρκετή ποικιλία. Ένα μέρος της γης είναι καλλιεργήσιμη, το υπόλοιπο είναι χέρσα γη, που από τις πηγές χαρακτηρίζεται δασωμένη, πετρώδης ή “γη ανήροτος και βαλτώδης”.
Οι χωρικοί ήταν προσκολλημένοι σε μια πρωτόγονη μορφή γεωργίας, όπου τα βόδια ήταν το πολυτιμότερο ζώο και η ανθρώπινη εργασία έπαιζε πολύ σημαντικό ρόλο. Σ’ ένα τέτοιο αγροτικό σύστημα ο καλλιεργητής βρισκόταν στο έλεος των φυσικών κινδύνων. Μια ξηρασία, μια πλημμύρα ή μια επιδρομή ακρίδων μπορούσαν πολύ εύκολα να εξανεμίσουν το πλεόνασμα του και να προκαλέσουν σιτοδεία. Οι καταστροφές που προκαλούσαν οι επιδρομές των βαρβάρων, οι πόλεμοι και οι ληστοσυμμορίες ήταν ο μόνιμος εφιάλτης του βυζαντινού αγρότη. Η γη αποτελούσε την κυριότερη πλουτοπαραγωγό πηγή και κατά συνέπεια τα κρατικά έσοδα στηρίζονταν κυρίως στη φορολογία της γεωργικής παραγω- γής, του αγροτικού πληθυσμού και της γης. Η δύναμη των μεγάλων γαιοκτημόνων του Βυζαντίου γίνεται αντιληπτή στη καμπή του 10ου και του 11ου αιώνα.
Στο Βυζάντιο, όπως σε όλες σχεδόν τις μεσαιωνικές κοινωνίες η κοινωνική θέση και ο πλούτος των ανθρώπων καθορίζεται κυρίως από το μέγεθος της ιδιοκτησίας σε γη. Η βυζαντινή κοινωνία – παρά την κινητικότητα της – ήταν κοινωνία ταξική. Ο θεσμός των παροίκων αποτελούσε την κινητήρια δύναμη της βυζαντινής αγροτικής οικονομίας, ιδιαίτερα μάλιστα για την καλλιέργεια των μεγάλων αγροκτημάτων του στέμματος, της Εκκλησίας, των φιλανθρωπικών ιδρυμάτων και των “δυνατών”. Τη νομική τους υπόσταση προσδιόριζε η σχέση τους με τη γη στην οποία είχαν εγκατασταθεί. Η μεγάλη έγγειος ιδιοκτησία καλλιεργείται από εργάτες γης, “μισθίους”, ελεύθερους γεωργούς και παροίκους. Παράλληλα υπάρχουν και οι μικροϊδιοκτήτες γης που ασχολούνται αποκλειστικά με την καλλιέργεια της.
Σημαντικό χαρακτηριστικό της υπαίθρου στην εποχή των Παλαιολόγων ήταν η ευρεία εξάπλωση του θεσμού της πρόνοιας που υπήρχε ήδη από τον 12ο αιώνα. Κατά την εποχή των Παλαιολόγων παρατηρείται αύξηση της δύναμης και της επιρροής των μεγάλων γαιοκτημόνων σε βάρος των μεσαίων και των μικρών ιδιοκτητών. Οι ιστορικές, αγιολογικές και άλλες πηγές καθώς και τα λιγοστά δικαιοπρακτικά ή δημόσια έγγραφα που σώζονται από τα τέλη του 14ου αιώνα και ως τις αρχές του 15ου μας δίνουν μια πολύ ζοφερή εικόνα της αγροτικής ζωής στη βυζαντινή ύπαιθρο.
Η γενική πολιτική αστάθεια και οι συνεχείς εμφύλιοι πόλεμοι είχαν καταστρεπτικές συνέπειες στην αγροτική οικονομία της υστεροβυζαντινής εποχής. Σε αντίθεση με το αστικό κέντρο, η καθημερινή ζωή στη βυζαντινή ύπαιθρο κυλούσε ήρεμα και απλά. Οι κάτοικοι της, πλούσιοι γαιοκτήμονες, φτωχοί γεωργοί και εξαθλιωμένοι πάροικοι, ζούσαν κοντά στη γη τους, παρακολουθούσαν τις μεγάλες θρησκευτικές γιορτές και απολάμβαναν τις χαρές της φύσης.
Η ζωή των κτηνοτρόφων ήταν πιο εύκολη και χαρούμενη από κείνη των καλλιεργητών της γης. Σε αντίθεση με τον κάτοικο των βυζαντινών πόλεων, ο απλός άνθρωπος της υπαίθρου βασίζει την ύπαρξή του στην ευφορία των αγρών. Αυτό που κυρίως τον απασχολεί είναι η οικογένεια, το σπίτι και η σοδειά του. Οι διασκεδάσεις του βυζαντινού χωρικού περιορίζονταν στις εμποροπανηγύρεις ή στις γιορτές που γίνονταν κατά τη σπορά, το θερισμό και τον τρύγο. Σκηνές από την αστική και αγροτική ζωή των βυζαντινών εμφανίζονται σε μωσαϊκά, μικρογραφίες χειρογράφων, σε αντικείμενα μικροτεχνίας και σε υφάσματα.
Η επίγεια ζωή στην παλαιοχριστιανική τέχνη δηλώνεται με την αλληγορία των μηνών, που συνδέεται κυρίως με παραστάσεις αγροτικών δραστηριοτήτων. Χαρακτηριστικά δείγματα από τον Ελλαδικό χώρο αποτελούν ψηφιδωτά δάπεδα από τις παλαιοχριστιανικές βασιλικές της Τεγέας, του Άργους και της Θήβας. Από όσα ειπώθηκαν πιο πάνω γίνεται φανερό ότι ο βυζαντινός άνθρωπος βασίζει την ευημερία του στην ευφορία της γης και στην εύνοια της φύσης, που προσπαθεί άλλοτε να την κατανοήσει και να την δαμάσει και άλλοτε να την εξευμενίσει και να την κατευνάσει με προσευχές και μαγικές πράξεις αποτροπαϊκού χαρακτήρα.
Ο σεβασμός της φύσης είναι από αρχαιοτάτων χρόνων ζητούμενο. Χαρακτηριστικός είναι ο αρχαίος μύθος του Ερυσίχθονος. Ο Ερυσίχθων, γιός του Τριόπα, βασιλεύς του Δωτίου στην Θεσσαλία, θέλοντας να μεγαλώσει το παλάτι του, έκοψε μια λεύκα από το ιερό δάσος που οι Πελασγοί είχαν αφιερώσει στη θεά Δήμητρα. Η θεά τον τιμώρησε να τρώει και να μη χορταίνει, να νιώθει αδιάκοπη πείνα, χωρίς χορτασμό. Ο μύθος του Ερυσίχθονος θα μπορούσε κάλλιστα να συσχετιστεί με την ευθύνη του σημερινού ανθρώπου για την πρόκληση της κλιματικής κρίσης του πλανήτη, που βιώνουμε. Η φύση όταν δεν τη σέβεσαι τιμωρεί. Ενδιαφέρον παρουσιάζει και το λιτό, οικολογικό τραγούδι των Μάνου Χατζηδάκη και Νίκου Γκάτσου με ερμηνεία Μαρίας Φαραντούρη, “Ο εφιάλτης της Περσεφόνης”.
Εκεί που φύτρωνε φλισκούνι κι άγρια μέντα
κι έβγαζε η γη το πρώτο της κυκλάμινο
τώρα χωριάτες παζαρεύουν τα τσιμέντα
και τα πουλιά πέφτουν νεκρά στην υψικάμινο.
Κοιμήσου Περσεφόνη
στην αγκαλιά της γης
στου κόσμου το μπαλκόνι
ποτέ μην ξαναβγείς.
Εκεί που σμίγανε τα χέρια τους οι μύστες
ευλαβικά πριν μπουν στο θυσιαστήριο
τώρα πετάνε αποτσίγαρα οι τουρίστες
και το καινούργιο πάν να δουν διυλιστήριο.
Κοιμήσου Περσεφόνη
στην αγκαλιά της γης
στου κόσμου το μπαλκόνι
ποτέ μην ξαναβγείς.
Εκεί που η θάλασσα γινόταν ευλογία
κι ήταν ευχή του κάμπου τα βελάσματα
τώρα καμιόνια κουβαλάν στα ναυπηγεία
άδεια κορμιά σιδερικά παιδιά κι ελάσματα.
Κοιμήσου Περσεφόνη
στην αγκαλιά της γης
στου κόσμου το μπαλκόνι
ποτέ μην ξαναβγείς.
Στα χρόνια μετά την άλωση που ακολούθησαν, κατά την περίοδο δηλαδή της Οθωμανικής Κατάκτησης, αλλά και στα χρόνια του ελεύθερου ελληνικού κράτους ως την δεκαετία του 1950, συμβατικό όριο του τέλους της ζώσας παράδοσης, ο χωρικός της ελληνικής υπαίθρου αντιμετωπίζει το θείον και τις φυσικές καταστροφές με δέος. Οι άγιοι προστάτες των καρπών της γης αλλά και της ευφορίας της, αντιμετωπίζονται από τον απλό αγρότη της ελληνικής υπαίθρου σαν αφεντικά, με φόβο και τιμή. Οι ασεβής χωρικοί τιμωρούνται. Ο αγρότης της ελληνικής υπαίθρου προσπαθεί να εξασφαλίσει την εύνοια των αγίων για να αντιμετωπίσει τις φυσικές καταστροφές που τον απειλούν όπως: σεισμούς, λιμούς, λοιμούς, καταποντισμούς και ληστρικές ή πειρατικές επιδρομές.
Οι άγιοι προστάτες της γης και των καρπών της σύμφωνα με τις παραδοσιακές αντιλήψεις είναι ο άγιος Τρύφων (1η Φεβρουαρίου), ο άγιος Βλάσιος (11 Φεβ- ρουαρίου), οι άγιοι Σαράντα (9 Μαρτίου), ο άη Γιώργης (23 Απριλίου), ο άγιος Ευδόκιμος (31 Ιουλίου) και οι άγιοι προστάτες των ζώων Μάμας (2 Σεπτεμβρίου) και Μόδεστος (16 Δεκεμβρίου).
Αναλυτικότερα και κατά ημερολογιακή σειρά: στις 17 Ιανουαρίου, του αγίου Αντωνίου, οι αγρότες δεν εργάζονται. Κατ’ εξοχήν αγροτική εορτή είναι αυτή του Αγίου Τρύφωνος, την 1η Φεβρουαρίου. Ο άγιος Τρύφωνας θεωρείται προστάτης των αμπελιών και των χωραφιών. Αξίζει να σημειωθεί ότι ο Άγιος Τρύφωνας λατρεύεται ήδη από την Ύστερη Βυζαντινή Περίοδο, από αγροτικούς κυρίως πληθυσμούς.
Στις 10 Φεβρουαρίου που εορτάζει ο Άγιος Χαράλαμπος, οι αγρότες απέχουν από την εργασία τους, διότι θεωρούν ότι ο άγιος τους προστατεύει από την χαλαζόπ- τωση.
Στις 11 Φεβρουαρίου εορτή του αγίου Βλασίου οι γεωργοκτηνοτροφικοί πληθυσμοί αργούν για να εξασφαλίσουν την προστασία των κοπαδιών τους από το λύκο και το τσακάλι.
Στις 23 Φεβρουαρίου, που εορτάζει ο άγιος Πολύκαρπος Σμύρνης, ο “αη Πολόκαρπος” του λαού, οι χωρικοί εκτελούν ευετηριακή αντιαργία πιστεύοντας πως ότι φυτέψουν την ημέρα αυτή, θα ευδοκιμήσει.
Των αγίων Σαράντα στις 9 Μαρτίου, μαγικοθρησκευτικά θεωρείται η καταλληλότερη ημέρα για τη σπορά και τη φύτευση δέντρων.
Στις 23 Απριλίου, οι γεωργοί, οι βοσκοί και οι σαρακατσάνοι τιμούν ιδιαιτέρως την εορτή του Αγίου Γεωργίου του Τροπαιοφόρου.
Στις 3 Μαΐου ημέρα εορτής των μαρτύρων Τιμοθέου και Μαύρας, οι χωρικοί δεν σπέρνουν, διότι πιστεύουν ότι ο σπόρος δεν φυτρώνει.
Τις αγίας Πελαγίας, στις 4 Μαΐου, στην Κεφαλλονιά αργούν οι ναυτικοί και στο Γύθειο οι αγρότες.
Του αγίου Ιωάννου του Θεολόγου, του λεγόμενου και βροχάρη, χαλαζιά και τριανταφυλλά, στις 8 Μαΐου, σε πανελλήνιο επίπεδο δεν εργάζονται οι γεωργοί.
Στις 9 Μαΐου, του αγίου Χριστοφόρου, οι γεωργοί δεν εργάζονται διότι όπως πίστευαν ο άγιος έχει στην ποδιά του το χαλάζι και άμα εργαστείς την ημέρα της εορτής του, το ρίχνει στους αγρούς και τα αμπέλια.
Την ημέρα της Μεσοπεντηκοστής, οι γεωργοί και οι νοικοκυρές, τηρούν την αργία της παρερμηνεύοντας την ονομασία της από το “μέσα ποντικοί”. Θρακιώτικη παροιμία αναφέρει: “ούτε ράμμα στο βελόνι, ούτε ποντικός στ’ αλώνι”.
Στις 11 Ιουνίου εορτή των αποστόλων Βαρθολομαίου και Βαρνάβα, οι αμπελουργοί δεν δουλεύουν διότι πίστευαν ότι εάν εργαστούν θα πέσει χαλάζι και θα καταστρέψει τ’ αμπέλια τους.
Στις 12 Ιουνίου εορτή των αγίων Ονουφρίου και Πέτρου Αθωνίτη, οι γεωργοί δεν δούλευαν διότι πίστευαν ότι αν εργαστούν, ο αη Ρούφνης θα τους ρουφήξει τ’ άχυρα.
Στις 14 Ιουνίου που γιορτάζει ο προφήτης Ελισσαίος, ο αη Λυσσέας, οι γεωργοί της αγροτικής Ελλάδας δεν εργάζονταν διότι πίστευαν ότι θα λυσσάξουν αυτοί και τα ζώα τους.
Στις 24 Ιουνίου γιορτάζει ο αη Γιάννης ο Κλήδονας. Ονόματα που αποδίδονται στον Αη Γιάννη ήταν Ριγανάς, Μελάς, Βλαστολόγος, Λιοτρόπης, Κλήδωνας, Λαμπαδάρης και την ημέρα της γιορτής του δεν εργάζονται, δεν πραγματοποιούνται γάμοι, δεν σπέρνουν, δεν φυτεύουν και δεν κόβουν ρούχα.
Στις 29 και 30 Ιουνίου γιορτάζουν οι Απόστολοι και, τις δύο αυτές ημέρες ο λαός απέχει από κάθε εργασία και εκκλησιάζεται.
Στις 2 Ιουλίου, εορτή της Παναγίας της Βλαχέρνας που από το λαό ονομάζεται Καψοδεματούσα, Καψοχεροβολού, Καψαλωνού και Βουλιάχτρα, διότι σύμφωνα με τις σωζόμενες παραδόσεις ως τιμωρός έκαψε τις θυμωνιές όσων δούλευαν την ημέρα της εορτής της ή έκανε τη γη ν΄ ανοίξει και να τους καταπιεί. Χαρακτηριστικό των αντιλήψεων αυτών είναι το διήγημα του Ανδρέα Καρκαβίτσα “ο εβυθός” από τη συλλογή διηγημάτων του “Παλιές αγάπες”.
Στις 7 Ιουλίου, που εορτάζει η μεγαλομάρτυς Κυριακή, οι αγροτικοί πληθυσμοί, δεν αλωνίζουν, ούτε ζυμώνουν διότι όπως πίστευαν το ψωμί γίνεται μαύρο.
Στις 8 Ιουλίου εορτή του μεγαλομάρτυρος Προκοπίου, αγίου με ευοίωνο όνομα ενδείκνυται λίγη εργασία για το καλό, είτε στον αγρό, είτε στο εργαστήριο.
Στις 15 Ιουλίου, εορτή των μαρτύρων Ιουλίτης και Κηρύκου οι γεωργοί δεν εργάζονται.
Στις 17 Ιουλίου της αγίας Μαρίνας τηρείται αργία διότι ο λαός πίστευε ότι η φοβερή αυτή αγία προκαλεί μαρασμό στους καρπούς της γης και στους ανθρώπους. Πίστευαν επίσης ότι η αγία Μαρίνα μαραίνει και τα ζωήφια που καταστρέφουν τα σπαρτά.
Στις 20 Ιουλίου του προφήτη Ηλία, που θεωρείται από το λαό κυρίαρχος του ανέμου, της βροχής και του ηλιακού φωτός, οι γεωργοί, οι βοσκοί, οι μυλωνάδες, οι αρτοποιοί και οι γουναράδες τιμούν ιδιαιτέρως τη γιορτή του.
Στις 31 Ιουλίου που γιορτάζει ο άγιος Ευδόκιμος, άγιος με ευοίωνο όνομα, που προστατεύει τους μανάβηδες (στη Λέσβο) αλλά και τα κηπευτικά που τα βοηθάει να ευδοκιμήσουν.
Στις 2 Σεπτεμβρίου εορτάζει ο άγιος Μάμας που θεωρείται προστάτης των ποιμένων.
Στις 8 Σεπτεμβρίου, το γενέθλιον της Θεοτόκου. Στην Αιτωλία “Παναγιά η αποσοδειά” και ημέρα αργίας.
26 Σεπτεμβρίου, Μετάστασις Ιωάννου Θεολόγου. Η γιορτή αυτή συμπίπτει με το τέλος του τρύγου και την προετοιμασία του μούστου. Ο άγιος είναι αυστηρός τιμωρός για όσους δεν τηρούν την αργία της εορτής του γι’ αυτό και ονομάζεται Σπαζοκαρούτης στη Σκύρο και τη Σκιάθο, αη Γιάννης Βαρελάς στην Κόνιστα της Ηπείρου και Σπαζοκάδης στην Αχαΐα.
18 Οκτωβρίου, Λουκά του Ευαγγελιστού. Σε ορισμένες περιοχές τηρείται αργία σε άλλες όχι διότι όπως λέει και η παροιμία “τ’ αη Λουκά σπέρνε τα κουκιά”.
14 Νοεμβρίου, των Εισοδίων της Θεοτόκου, της Μεσοσπορίτισσας. Ιδιαιτέρως τιμάται η γιορτή από τους ζευγολάτες, οι οποίοι παρασκευάζουν και τρώνε πολυσπόρια.
30 Νοεμβρίου του Αποστόλου Ανδρέα του Πρωτοκλήτου, την ημέρα αυτή οι αγροτικοί πληθυσμοί της Ελλάδας την τιμούσαν ως αργία διότι όπως πίστευαν τ’ Αγιαντρεός αντριεύουν τα σπαρτά.
Στις 16 Δεκεμβρίου εορτή του αγίου Μοδέστου που θεωρείται προστάτης των βοδιών αργούν οι κτηνοτρόφοι και οι γεωργοί. Παρετυμολογώντας το όνομα του ο λαός τιμά την εορτή του για να έχει καλή παραγωγή, πολλά μόδια σιτηρών.
Τελειώνοντας το άρθρο αυτό που αναφέρεται στη γη, τους καρπούς της και τις θεότητες προστασίας τους, επισημαίνουμε ότι σήμερα, σε μιαν εποχή μεγίστης αβεβαιότητας και ανασφάλειας, επιβάλλεται να επαναπροσδιορίσουμε τις σχέσεις μας με την Φύση, τον Άνθρωπο, τον Τόπο και τον Πολιτισμό μας.
Σημειώσεις
1. Αρτεμίδωρος ο Δαλδιανός, Μάντης και ονειροκρίτης του 2ου αιώνα μΧ. Όσα γνωρίζουμε για τη ζωή του τα αντλούμε από τα Ονειροκριτικά του όπου μιλάει για τον εαυτό του, το έργο του, την πατρίδα και τα ταξίδια του. Τα Ονειροκριτικά του υπέγραψε ως Αρτεμίδωρος Δαλδιανός σε αντίθεση με το υπόλοιπο έργο του, για να τιμήσει την πατρίδα της μητέρας του, την Δάλδι της Λυδίας. Τον Αρτεμίδωρο μνημονεύουν ο Λουκιανός, ο Γαληνός και το βυζαντινό εγκυκλοπαιδικό λεξικό Σούδα (10ος αιώνας). Ο Αρτεμίδωρος είναι ένας πρακτικός ονειροκρίτης, μνημονεύει τα όνειρα και τις εξηγήσεις τους όπως τα άκουσε. Ο S. Freud στο έργο του “ερμηνεία των ονείρων” μνημονεύει τον Αρτεμίδωρο και τον Αριστοτέλη.
Επιλεγμένη βιβλιογραφία
1. Αρτεμιδώρου, Ονειροκριτικά, εκδόσεις Ιστός, Αθήνα 2002, μτφ. Μαρία Μαυρουδή, σελίδες. 104, 105, 106, 109, 110, 159, 243, 288.
2. Καρκαβίτσας Ανδρέας, Ο εβυθός από τη συλλογή διηγημάτων Παλιές αγάπες, εκδόσεις Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα 2013, σελίδες 9-14.
3. Kroh Paul, Λεξικό αρχαίων συγγραφέων Ελλήνων και Λατίνων, University Studio Press, Θεσσαλονίκη 1996, μετάφραση Δ. Λυπουρλής – Λ. Τρομάρας, λ. Αρτεμίδωρος ο Δαλδιανός σελίδα 106.
4. Λουκάτος Δημήτριος, Αργίαι και άγιοι τιμωροί, Επετηρίς του Κέντρου ερεύνης της ελληνικής λαογραφίας, τόμος Κ – ΚΑ, Αθήνα 1969 σελίδες 56-105.
5. Μουτζάλη Αφέντρα Γ. Όψεις του αστικού και αγροτικού χώρου στο Βυζάντιο, Αρχαιολογία τεύχος 35 (Ιούνιος 1990), σελίδες 36-47.
6. Παπαγγελή Καλλιόπη, Ελευσίνα, ο αρχαιολογικός χώρος και το μουσείο, εκδόσεις ΕFG Eurobank Ergasias, Αθήνα 2002, κεφάλαιο: ο μύθος και η λατρεία σελίδες 23-43.
7. Παπαχατζής Ν. Η θεά Δήμητρα “σύνναος” του Ποσειδώνα, Α. Ε. 127 (1988) σελίδες 1-14.
8. Του Ιδίου, Η λαϊκή θρησκεία στην αρχαία Ελλάδα των ιστορικών χρόνων, Α. Ε. 129 (1990), σελίδες 1-82.
9. Πετρόπουλος Μιχάλης, Η λατρεία της Δήμητρας στην Αχαΐα, στον τόμο: Ιερά και λατρείες της Δήμητρας στον Αρχαίο Ελληνικό κόσμο, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, Τμήμα Ιστορίας, Αρχαιολογίας και κοινωνικής ανθρωπολογίας, Βόλος 2010, σελίδες 155-178.
10. Σεφέρης Γιώργος, Δοκιμές, τόμος Β’ (1948-1971), εκδόσεις Ίκαρος Αθήνα 1974, Γλώσσες στον Αρτεμίδωρο τον Δαλδιανό, σελίδα 313.
11. Harrison Jane E. Prolegomena to the study of Greek religion, 1903. ελληνική έκδοση “Μυθολογικές όψεις του πεπρωμένου”, εκδόσεις Ιάμβλιχος, μετάφραση Ελένη Παπαδοπούλου, Αθήνα 1996.
Γλωσσάρι
1. Δηαί (αι): το κριθάρι.
2. Ερυσίχθων: ο ανασκάπτων, σχίζων την γην.
3. ζειαί (αι), νεωτ. ζειά (η), σύγχρονο ζέα: είδος σίτου, το “ασπροσίτι”. Ζείδωρος άρουρα = γη που παράγει ζειά, γόνιμη γη.
4. Ησύχιος ο Αλεξανδρεύς: γραμματικός και λεξικογράφος του 5ου αιώνα μΧ.
5. Ο λόφος της Ευχλόου Δήμητρας στην Αθήνα, είναι ο Λόφος Σκουζέ.
6. Μελίνη (η): είδος κεγχριού, το κεχρί που αλέθεται και τρώγεται.
7. ξόανον (το): είδωλον, άγαλμα γεγλυμμένον επί ξύλου, γενικώς ομοίωμα θεού.
8. πάροικος (ο): ο “πάροικος” στο Βυζάντιο, ως νομικό πρόσωπο ανήκει στην κατηγορία των ελευθέρων, ωστόσο υπόκειται στη “δουλεία” της γης με την οποία είναι δεμένος αναπόσπαστα. βλέπε Π. Ι. Ζέπου, Καλλιεργηταί ξένης γης, Βυζαντινά τόμος 13Α (1985) σελίδες 29-44.
9. Πέλανος (ο): στρογγυλό πλακούντιο από μείγμα αλεύρου, λαδιού και νερού προσφερόμενο στους θεούς.
10. ρόδι (το): το ρόδι σύμφωνα με τις αρχαίες δοξασίες είχε νεκρολατρική σημασία. Παράλληλα ο καρπός με τα πολλά σποράκια που περικλείει ήταν και σύμβολο ευγονίας. Το σπυρί το ρόδι που έδωσε ο Πλούτωνας στην Περσεφόνη τη δένει μαγικά με τον Άδη. Σε πολλούς λαούς σήμερα υπάρχει η πίστη πως αν κανείς γευτεί κάτι από τον κάτω κόσμο, δεν μπορεί πια να ξεφύγει απ’ αυτόν. Το ρόδι, αυτό καθαυτό, οι αρχαίοι το συσχέτιζαν με το θάνατο, αλλά υπάρχει και η ερμηνεία ότι τα πολλά σπυριά που περιέχει το ρόδι συμβολίζουν την ευγονία.
11. σιτοδεία (η): έλλειψη σιτηρών, πείνα, λιμός.
ΤΕΛΟΣ

ΑΦΗΣΤΕ ΜΙΑ ΑΠΑΝΤΗΣΗ

εισάγετε το σχόλιό σας!
παρακαλώ εισάγετε το όνομά σας εδώ