Η εποχή των κλεφτοαραματολών για πολλούς μπορεί να είναι μια ρομαντική εποχή με ήρωες και παλικάρια που πολεμούν τον κατακτητή Τούρκο. Και σταματά εκεί. Είναι όμως έτσι;
Η αλήθεια είναι πως πρόκειται για εποχή της βίας, της βεντέτας και αλληλοσπαραγμών. Μια εποχή που Βενετοί από τη μια πλευρά και Τούρκοι από την άλλη προσπαθούν να εδραιώσουν τα συμφέροντά τους. Απ όταν δημιουργήθηκε το πρώτο αρματολίκι στα Άγραφα και με την επικράτηση των Οθωμανών στον ευρύτερο σημερινό Ελλαδικό χώρο, μια σειρά από αρματολίκια θα δεσπόζουν σε διάφορες περιοχές. Ας δούμε όμως τι ήταν οι αρματολοί.

O όρος αρματολός
Τον όρο «αρματολό» τον συναντάμε σε αρχαιότερες πηγές σε Βενετικά αρχεία σαν «markolosi» αλλά και σε Οθωμανικές πηγές σαν «martolos» του 16ου αιώνα.
Από τον 17ο αιώνα και μετά κάνει και την εμφάνιση του στις Ελληνικές φιλολογικές πηγές. Η Άννα Παπαρούπα κάνει λόγο πως ο θεσμός είναι αρχαιότερος και λέει: «Παρόλα αυτά η παρουσία τους ανάγεται πολύ παλαιότερα, στον ιδρυτή της Οθωμανικής δυναστείας, τον Οσμάν, ο οποίος γύρω στο 1300, στην περιοχή της Βιθυνίας, είχε στην υπηρεσία του έναν αρματολό που κατασκόπευε τους Χριστιανούς».
Σε τελική ανάλυση οι αρματολοί ήταν ένα ένοπλο χριστιανικό – Ελληνικό σώμα. Σαν πρώτη γραπτή συμφωνία για αρματολίκι έχουμε την περίοδο του Σουλεϊμάν του μεγαλοπρεπή, όπου υπογράφει συμφωνία με τους κατοίκους των Αγράφων στο χωριό Αναύρα και ιδρύει αρματολίκι. Ο Σουλεϊμάν ξεπερνά τον Ισλαμικό νόμο, σύμφωνα με τον οποίο απαγορεύονται οι Χριστιανοί να φέρνουν όπλα. Αντιθέτως οπλίζει τις ομάδες αυτές δίνοντας μάλιστα κάποια προνόμια και φοροαπαλλαγές.
Σύμφωνα με ιστορικούς, λέγεται πως οι πρώτοι αρματολοί ήταν κλέφτες, τους οποίους προσέλαβε η Οθωμανική εξουσία επειδή γνώριζαν καλά τα περάσματα και δεύτερον πίστεψαν ότι κάνοντάς τους εξουσία, θα σταματήσουν οι επιδρομές αυτών στα χωριά. Ουσιαστικά ο κλέφτης, δια νυκτός θα λέγαμε, γίνεται αστυνόμος. Με τον καιρό ωστόσο οι αρματολοί αποκτούν δύναμη, παραγκωνίζοντας και τους προεστούς.

Τα αρματολίκια
Τα αρματολίκια χωρίστηκαν σε ζώνες, τα κόλια, και με τον καιρό έγιναν κληρονομικές. Οι Οθωμανοί με την σειρά τους προκειμένου να τους έχουν υπό έλεγχο. Ακολουθούσαν την τακτική του διαίρει και βασίλευε. Υπόσχονταν τα αρμοτολίκια σε αντίπαλες ομάδες με αποτέλεσμα οι δολοφονίες και η βεντέτα να μην σταματά.

Γνωστοί αρματολοί γύρω από την περιοχή της Άρτας
Αρματολίκι Λάμαρης και Λούρου: 1. Χοντρομάρας, 2. Λάππας, 3. Νικολός Τσουβάρας ή Τσιοβάρας 4. Δήμος Διγόνης, 5. Μαλάμος, 6. Γώγος, 7. Σεργιάννης.
Αρματολίκι Λούρου και Βόνιτσας: 1. Θεόδωρος Γρίβας, 2. Τρομπούκης ή Τριμπούκης, 3. Συντεκνιώτης, 4. Γριβαίοι, 5. Τσεκούρας, 6. Δράκος.
Τζουμέκο και Ραδοβίζι: 1. Δημήτριος Χοσεψίτης, 2. Γεώργιος Καλαντζής, 3. Γερο-Καστανάς ή Θανάσης Καστανάς, 4. Γεώργιος Καστανάς, 5. Κωσταντίνος Πουλής, 6. Μποτσαραίοι, 7. Γερο- Κουτελίδας, 8. Δημήτριος Κουτελίδας ή Κοτελίδας ή Κουταλίδας, 9. Κωσταντίνος Πουλής. 10. Γιαννάκης Κουτελίδας, 11. Γώγος Μπακόλας, 12. Δημήτρης ή Μήτρος Γώγου Μπακόλας, 13. Κώστας Οικονόμου, 14. Ντούλας Μπακόλας.
Μακρυνόρος: 1. Λάλα Στράτος , 2. Γιώργο Στράτος.
Ασπροπόταμος: Στουρναραίοι.
Ξηρόμερο: 1. Γιάννης Βαρνακιώτης, 2. Νικόλαος Βαρνακιώτης, 3. Γεωργάκης-Νικολού Βαρνακιώτης.
Βόνιτσα: 1. Χρήστος Γρίβας, 2. Γεώργιος-Δράκος Γρίβας, 3. Κατσικογιάννης, 4. Γεώργιος-Δράκος Γρίβας, 5. Γεώργιος Τσόγκας.
Βάλτος: 1. Γερο-Σταθάς ή Δήμος Σταθάς, 2. Γιαννάκης Σταθάς, 3. Βασίλης Σταθάς, 4. Γεώργιος Σταθάς ή Μοσχοβίτης, 5. Δημήτρης Ίσκος ή Καραΐσκος ή Λαλαγιώργος, 6. Ανδρέας Ίσκος.
Όλοι αυτοί, λοιπόν, υπάγονταν στην Οθωμανικοί πύλη με αρχηγό τον εκάστοτε Δερβέν Αγά της περιοχής. Οι αρματολοί δεν είχαν μόνο τη φύλαξη των στενών αλλά και την είσπραξη των φόρων και ως σωματοφύλακες. Σε τελική ανάλυση οι θύλακες των αρματολών ήταν κράτος εν κράτει.

Οι κλέφτες
Στην άλλη μεριά οι κλέφτες. Οι κλέφτες δεν είναι μόνο ο φόβος και τρόμος της Οθωμανικής εξουσίας αλλά και του αγροτικού πληθυσμού, των εμπόρων και των ταξιδιώτων.
Οι κλέφτες καίνε χωριά και καταστρέφουν σοδειές, ληστεύουν περαστικούς, απαγάγουν και ζητούν λύτρα. Κι όμως στα μάτια του απλού κόσμου είναι ήρωες, καθότι είναι αυτοί που αποτίναξαν τον ζυγό που οι ίδιοι δεν μπορούν να κάνουν. Με τον χρόνο έρχονται πιο κοντά στον απλό λαό, ακούν τα προβλήματα του και πολλές φορές είναι και εκδικητές.
Ο Κολοκοτρώνης λέει πως στις ημέρες του ήταν ευχή να είσαι κλέφτης. Πολλές φορές οι αρματολοί όταν τα τσούγκριζαν με την εξουσία γίνονταν κλέφτες αλλά και οι Οθωμανοί για να τους αποφύγουν τους προσέλκυαν με το αξίωμα του αρματολού. Αν όμως σαν κλέφτες έπεφταν στα χέρια της Οθωμανικής Εξουσίας αλίμονό τους. Θα τους εκτελούσαν αφού πρώτα θα περνούσαν από ένα σωρό βασανιστήρια.

Η εξέγερση των κλεφταρματολών
Αφού είδαμε λοιπόν δυο ένοπλες ομάδες της εποχής ας δούμε και τον ρόλο των Γάλλων και Βενετών στην περιοχή της Ηπείρου και Αιτωλοακαρνανίας.
Οι Βενετοί από τις αρχές της Οθωμανοκρατίας στη Δυτική Ελλάδα στέκονταν τροχοπέδι στην εξάπλωση των Οθωμανών χωρίς να μπορούν να κάνουν πολλά. Παρ’ όλα αυτά επειδή ήταν αναγκασμένοι να εμπορεύονται με τις περιοχές Ηπείρου και Αιτωλοακαρνανίας είχαν ανάγκη τον Τούρκο και έτσι έκλειναν συνθήκες.
Με την ίδρυση, όμως, των ενόπλων σωμάτων που ανέφερα παραπάνω, όπως και η εμφάνιση των κλεφτών προσπαθούσαν να σφετεριστούν άπαντες και να τους ξεσηκώσουν, φυσικά για δικά τους συμφέροντα, εναντίον των Οθωμανών. Το πιο γνωστό παράδειγμα είναι η επανάσταση του Δράκου, Πούλιου, Μαλάμου και Γρίβα τον 16ο αιώνα.
Δεν θα μείνω όμως εδώ. Αρχές του 18ου αιώνα εμφανίστηκαν και οι Γάλλοι στην περιοχή, οι οποίοι έχοντας καλές σχέσεις με τους Οθωμανούς προσπάθησαν να πάρουν το εμπόριο στα χέρια τους. Βέβαια, όταν έχει τος μέλι στα δάχτυλα, δεν το αφήνεις. Κάπως έτσι και οι Βενετοί. Ο 18ος αιώνας θα είναι στην περιοχή της Ηπείρου ένας οικονομικός πόλεμος μεταξύ Βενετίας και Γαλλίας, που στο τέλος θα έχουν όφελος και αρκετοί Έλληνες και Τούρκοι.

Ο Πόλεμος
Στα 1731 οι Βενετοί προκειμένου να ζημιώσουν Τούρκους και Γάλλους στην Αιτωλοακαρνανία υποκίνησαν τους κλέφτες σε γενική εξέγερση.
Έτσι, τον Αύγουστο το 1731 στην Κακή Σκάλα του όρους Ταφία στον Πατραϊκό κόλπο περνούσε μια ομάδα από φοροεισπράκτορες για την χρονιαία απογραφή και είσπραξη. Εκεί τους επιτέθηκαν κλέφτες και τους σκότωσαν όλους. Λίγο αργότερα ένα τουρκικό καραβάνι περνώντας το Μακρυνόρος δέχεται επίθεση από κλέφτες αλλά οι κλέφτες τους σκότωσαν όλους.
Οι Γαλλικές εταιρείας που βρίσκονται στην περιοχή ζητούν από τους Οθωμανούς την στήριξη των αρματολών. Οι Οθωμανοί ανταποκρίνονται στην έκκληση των Γάλλων και έτσι έχουμε συγκρούσεις μεταξύ αρματολών και κλεφτών.
Ο Πουκεβίλ τα παρουσιάζει λίγο διαφορετικά τα γεγονότα αλλά στην ουσία καταλήγει και αυτός, πως πίσω απ’ αυτά τα γεγονότα ήταν οι Βενετοί. Έτσι, με μικροσυγκρούσεις το καζάνι να βράζει, περνά ο χρόνος και μπαίνουμε στα 1732. Όμως στο Βορά έχει εμφανισθεί και άλλη μια δύναμη που καραδοκεί και αυτή να φέρνει αναστατώσεις στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Η Ρωσία.
Το 1732 μια κίνηση της Πύλης να αυξήσει τις φορολογίες στην Ήπειρο να στρατολογήσει κόσμο δίνει την αφορμή. Αν λάβουμε υπόψη και τα Βενετικά αρχεία και τον Αραβαντινό, Βενετοί και Ρώσοι υποκινούν την Θεσπρωτία και τους Σουλιώτες να ξεσηκωθούν. Οι Σουλιώτες στα 1732 και 1733 κάνουν τέτοιο πόλεμο που φτάνουν έως την Ακαρνανία και λεηλατούν τα πάντα.
Τώρα αν θέλουμε να ξέρουμε γιατί οι Βενετοί υποκινούσαν τους κλέφτες και αρματολούς όπου μπορούσαν να ξεσηκωθούν, όπως προανέφερα τα αίτια ήταν οικονομικά. Δηλαδή η εκμετάλλευση των δασών σε Ήπειρο και Ακαρνανία. Όμως η Οθωμανική πύλη ενίσχυσε τα αρμοτολίκια σε Ήπειρο και Αιτωλοακαρνανία με σκοπό να προστατευθεί το Γαλλικό εμπόριο της ξυλείας και αυτό ανάγκασε τους Βενετούς να αλλάξουν πολιτική. Ζήτησαν να ανταλλάξουν τα Κύθηρα με την περιοχή των Ρωγών.
Στην Άρτα ο βοεβόδας κάλεσε σε σύσκεψη να στείλουν στην Πύλη αντιπρόσωπο να απορρίψουν την πρόταση. Βέβαια, η απόφαση είχε ληφθεί στην Πύλη και ήταν αρνητική. Οι Βενετοί συνέχισαν την κλασική τους μέθοδο. Ξεσήκωσαν στην Θεσπρωτία Έλληνες και Αλβανούς μπέηδες Μαργαριτώτες και Παραμυθιώτες όπως και την ανυπότακτη Χειμάρα και το Σούλι εναντίον της Πύλης.
Στην περιοχή του Λούρου δρούσε ως αρματολός ο Τρουμπούκης, ο οποίος ήταν Γαλλόφιλος. Η Βενετική προπαγάνδα πλήρωσε δολοφόνους να τον βγάλουν από τη μέση. Έτσι, οι Βενετοί είχαν σκοπό να αναστατώσουν όλη την δυτική Ελλάδα. Ο Τρομπούκης όμως δεν ήταν αγαπητός μόνο στους αρματολούς της Κασσώπης, όπου είχε έδρα αλλά και στους κλέφτες. Έτσι κατάλαβαν άπαντες το παιχνίδι των Βενετών.
Οι Μαργαριτιώτες προωθήθηκαν ως την Ακαρνανία καίγοντας τα χωριά. Οι ντόπιοι πληθυσμοί βλέποντας το χάος άρχισαν να ξεσηκώνονται. Η βία ήταν καθημερινή. Ένας πασάς στην Άρτα σχεδίασε να καταστρέψει τις Βενετικές κτήσεις σε Βόνιτσα και Πρέβεζα αλλά το σχέδιο δεν πήρε έγκριση από την Πύλη.
Μέσα σ’ όλο αυτό το χάος η πύλη συγκέντρωσε στρατό στο Ελμπασάν με πέντε πασάδες. Σε λίγο έκανε και την εμφάνισή του στο Ιόνιο ο Τούρκος ναύαρχος Τζανούμ χότζας. Μια δύναμη Οθωμανών με 10.000 άνδρες ξεκινά από το Ελμπασάν και χτυπά τους αγάδες του Μαργαριτίου. Οι αγάδες θα νικηθούν και θα υποστούν παραδειγματική τιμωρία.
Ουσιαστικά το ξεκλήρισαν το Μαργαρίτι και αργότερα έφεραν άλλους μουσουλμάνους. Ο Χατζή Αχμέτ πασάς από τα Ιωάννινα με μεγάλη δύναμη θα χτυπήσει το Σούλι αλλά δεν θα καταφέρει τίποτα. Με σημαντικές απώλειες και κάψιμο κάποιας εκκλησίας αποσύρεται στα Ιωάννινα. Ο Τζανούμ Χότζας καθαρίζει την Αιτωλοακαρνανία. Και κει που πάνε να ηρεμήσουν τα πράγματα ο Σουλτάνος θέλει να αντικαταστήσει τους Έλληνες αρματολούς με Αλβανούς. Οι αρματολοί γίνονται κλέφτες και χτυπούν τους Τούρκους παντού.
Τελικά ο βοεβόδας της Άρτας αφού δέχθηκε την απειλή πως θα κάψουν πάλι τα χωριά δεν έθεσε σε εφαρμογή το σχέδιο του Σουλτάνου, το οποίο δεν ανακλήθηκε ποτέ αλλά δεν μπήκε και ποτέ σε εφαρμογή. Τόσο στα γαλλικά αρχεία όσο και στα βενετικά από το 1737 δεν γίνεται πλέον λόγος για εξεγέρσεις, που σημαίνει πως άρχισε και πάλι κάποια ηρεμία. Οχι για πολύ όμως.

Πηγές: 1. Ελένη Γιαννακοπούλου: Το εμπόριο της Ξυλείας στη δυτική Ελλάδα τον 18ο αιώνα. 2. Δημήτρης Τσιάμαλος: Κοινωνική και επαναστατική συνείδηση των ενόπλων της Ρούμελης στην επανάσταση του 1821. 3. Τζάκης: Αρματολισμός, Οι ορεινές επαρχίες της Άρτας στο πρώτο ήμισυ του 19ου αιώνα. 4. Φώτης Βράκας: Προεπαναστατική Άρτα. 5. Λ. Κουτσονίκας, Γενική Ιστορία της Ελλάδας. 6. Ιωάννης Π. Πέγκας: Πλεσεβίτσα. 7. Πουκεβίλ. Ταξίδι στην Ελλάδα. 8. Μέρτζιος, Ηπειρωτικά χρονικά, Βενετικά αρχεία. 9. Σιορόκας, Το Γαλλικό προξενείο. 10. Ελένη Γιαννακοπούλου: Η εξέγερση των Κλεφταρματολών. 11. Αραβαντινός: Χρονογραφία Ηπείρου. 12. Καραντζένης, Κουτελίδας. 13. Ντασκαγιάννης, Γώγο Μπακόλας. 14. Μέρτζιος, Περιοδικό Σκουφάς, Το βενετικό αρχείο της Άρτας.