Γράφει η Αφέντρα Γ. Μουτζάλη*
Αφορμή για αυτό το φαινομενικά σουρεαλιστικό άρθρο μου έδωσε ένα σύνθημα (1) και δύο επιστολές αναγνωστών σε αθηναϊκές εφημερίδες (2). Στη Καλαβρία, στη περιοχή των Γκρεκάνων και ειδικότερα στη Bova marina, δηλαδή στην ακτή του βοδιού, πάνω σε μια μάντρα ήταν γραμμένο με μεγάλα γαλάζια γράμματα το σύνθημα «Η γλώσσα είναι πατρίδα». Οι άνθρωποι αυτοί μετά από σχεδόν πεντακόσια χρόνια στην φτωχική αυτή περιοχή της Ιταλίας, δεν ξέχασαν ποτέ τις ρίζες και τη γλώσσα τους. Γι’ αυτούς «η γλώσσα είναι πατρίδα».
Δύο ευαγγελιστές, ο Μάρκος και ο Ματθαίος, αναφερόμενοι στο εμπόδιο του πλούτου λέγουν: ο μεν Μάρκος, κεφ. Ι’ 25,: «εὐκοπώτερόν ἐστι κάμηλον διά τρυμαλιᾶς ραφίδος εἰσελθεῖν ἤ πλούσιον εἰς τήν βασιλείαν τοῦ Θεοῦ εἰσελθεῖν», ο δε Ματθαίος, κεφ. ΙΘ’ 23-24: « Ὁ δέ Ἰησοῦς εἶπε τοῖς μαθηταῖς αὐτοῦ, ἀμήν λέγω ὑμίν ὃτι δυσκόλως πλούσιος εἰσελεύσεται εἰς τήν βασιλείαν τῶν οὐρανῶν. πάλιν δέ λέγω ὐμῖν, εὐκοπώτερόν ἐστι κάμηλον διά τρυπήματος ραφίδος διελθεῖν ἤ πλούσιον εἰς τήν βασιλείαν τοῦ Θεοῦ εἰσελθεῖν». Όπως επισημαίνει και η διαπρεπής βυζαντινολόγος Ελένη Γλύκατζη – Αρβελέρ, η λέξη κάμη(ι)λος, στο συγκεκριμένο χωρίον, δεν σημαίνει το γνωστό μηρυκαστικό της ερήμου, τη γκαμήλα, αλλά το χοντρό σκοινί, δηλαδή το παλαμάρι. Ένα ενδεχόμενο λάθος στην ανάγνωση του χειρογράφου της Καινής Διαθήκης της χρηστικής της έκδοσης, και η μαγική δύναμη της ορθογραφίας, μεταμόρφωσε την κάμιλο δηλαδή το παλαμάρι, σε γκαμήλα δηλαδή κάμηλο.
Και τώρα θα σχολιάσουμε το δεύτερο σκέλος του σκαλαθυρματίου μας: άνθρωποι, ποντίκια και ψύλλοι. Ποντικός μυς είναι ο ποντικός της θάλασσας, σε αντίθεση με τον αρουραίο μυ που είναι ο ποντικός της ξηράς. Στην περίπτωση αυτή, το ουσιαστικό μυς παραλείπεται και επικρατεί το επίθετο ποντικός, κατά τον ίδιο τρόπο που σήμερα λέμε λαϊκή και παραλείπεται το ουσιαστικό αγορά ή κινητό και παραλείπεται το ουσιαστικό τηλέφωνο ή Δημοτικό και παραλείπεται το ουσιαστικό σχολείο. Το θαλασσινό ποντικάκι, διαπλέει τη θάλασσα, τον Εύξεινο Πόντο ή άξενους πόντους, ως λαθρεπιβάτης στα αμπάρια των ποντοπόρων καραβιών που μετέφεραν σιτηρά.
Σε περιόδους επιδημίας πανούκλας, ένας από τους βασικούς παράγοντες μετάδοσής της είναι τα ποντικάκια στο αίμα των οποίων αναπαράγονται οι βάκιλοί της, προκαλώντας σηψαιμία και θάνατο. Οι ψύλλοι των τρωκτικών τσιμπώντας τους ξενιστές τους, απορροφούν μαζί με το αίμα τους και τους βακίλους της πανούκλας και έτσι μεταδίδεται από τους ψύλλους η πανούκλα στους ανθρώπους. Ο κατοι- κίδιος αρουραίος και ο αρουραίος των καραβιών με διακεκριμένες αναρριχητικές ικανότητες αποτελούν τον κατεξοχήν φορέα μετάδο- σης της πανούκλας.
Ως επιμύθιον και εν κατακλείδι καταθέτω προσωπικό βίωμα. Γεννήθηκα στην Νέα Υόρκη, παιδί μεταναστών, μετά το θάνατο του πατέρα μου ήρθαμε στην Ελλάδα, στον γενέθλιο τόπο των γονιών μου, ένα μικρό νησί του Ιονίου. Στην Γ’ Δημοτικού είπα στην μητέρα μου, ότι οι συμμαθητές μου γνωρίζουν περισσότερες ελληνικές λέξεις από εμένα. Η μητέρα μου έμεινε σιωπηλή. Μετά από μερικές μέρες, μου έφερε δύο δώρα, το ένα ήταν ένα παραμύθι, «τα τρία γουρουνάκια» και το άλλο ήταν ένα μικρό παχουλό βιβλιαράκι με χοντρά κόκκινα εξώφυλλα. Ήταν το πρώτο λεξικό της ζωής μου. Κάθε μέρα θα μαθαίνεις πέντε καινούργιες λέξεις, μου είπε η μητέρα μου και εγώ θα σου δίνω μια μεγάλη σοκολάτα ΙΟΝ αμυγδάλου. Και αν μαθαίνω δέκα; ρώτησα εγώ. Τότε θα παίρνεις δύο σοκολάτες. Η σοκολατοποιία ΙΟΝ, η αγάπη μου για τις σοκολάτες, το εύρημα της μητρός μου και το πρώτο λεξικό της ζωής μου με βοήθησαν να μάθω σωστά ελληνικά.
Παιδεία και παιδιά. Τοπία λέξεων. Μνήμη και λήθη λέξεων. Άνθρωποι και τόποι. Η μαγεία των λέξεων. Η γοητεία των εποχών. Η ποιητική και η ισχύς των λέξεων. Ντοπιολαλιές. Άνυδρη εποχή. Λέξεις εξατμισμένες, ξερές, ξένες. Η παρακμή μιας εποχής ή γλωσσική πενία;
Οι Γκρεκάνοι της Καλαβρίας, η μητέρα μου και όλοι οι Έλληνες της διασποράς της εποχής της και όχι μόνο, πίστευαν ότι η γλώσσα είναι πατρίδα!
Θερμές ευχαριστίες στη γραμματέα μου Αλεξάνδρα Λ. Αθανασοπούλου.
Σημειώσεις
1. Μ. Ζ. Κοπιδάκης, Η γλώσσα είναι πατρίδα, εκδόσεις «Μικρός Ναυτίλος» Ηράκλειο 2000, σ. 27, σημ. 19.
2. Εφημερίδα «ΤΑ ΝΕΑ», φύλλο 4ης Δεκεμβρίου 2004, επιστολή κ. Ελευθερίου Ταμιωλάκη. Εφημημερίδα «Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ» φ.ύλλο 22ας Σεπτεμβρίου 2018, επιστολή κ. Αναστασίου Αγγ. Στέφου, δ.φ. επιτίμου σχολικού συμβούλου και ειδικού γραμματέα Πανελλήνιας Ένωσης Φιλολόγων (ΠΕΦ), με τίτλο «άλλο καμήλα και άλλο κάμιλος».
Βιβλιογραφία
1. Μ. Ζ. Κοπιδάκης, Η γλώσσα είναι πατρίδα, εκδ. «Μικρός Ναυτίλος» Ηράκλειο 2000.
2. Κώστας Π. Κωστής, Στον καιρό της πανώλης, Εικόνες από τις κοινωνίες της ελληνικής χερσονήσου 14ος – 19ος αιώνας, Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 1995, κεφ. 4, Άνθρωποι, αρουραίοι και ψύλλοι, σελίδες 31-49.
3. Μενέλαος Γ. Παρλαμάς, Από τη ζωή των λέξεων, εκδ. Δόμος, Αθήνα 1985, Ποντικά και ποντικοί, σελίδες 57-59.
Λεξιλόγιον
1. Αρουραίος (ο): προέρχεται από το άρουρα που σημαίνει γη. Μυς αρουραίος, ποντίκι της στεριάς, που ζει στα χωράφια και στις αποθήκες και προκαλεί ζημιές στις καλλιέργειες.
2. Επιμύθιο (το): ο επίλογος ή το συμπέρασμα σε κείμενο, περιγραφή κ.λπ.
3. Κάμηλος (η): γκαμήλα λατ. camelus.
4. Κάμιλος (η): χοντρό σκοινί, παλαμάρι, γούμενα.
5. Κάρυον (το): καρύδι, κάρυον ευβοϊκόν το κάστανο, κάρυον ποντικόν το φουντούκι, κάρυον περσικό το κοινό καρύδι. Φουντούκι (το): ο καρπός της φουντουκιάς. Αντιδάνειο από το τουρκικό findik, αραβικά funduq, ελληνικά ποντικόν (κάρυον).
6. Παιδεία (η): Η λέξη παιδεία, από το παιδεύω, στην αρχαία ελληνική γλώσσα σημαίνει ότι σήμερα η λέξη κουλτούρα δηλαδή τη γενικότερη πνευματική και ψυχική καλλιέργεια του ανθρώπου.
7. Παιδιά (η): παιχνίδι παιδιών, διασκέδαση, αναψυχή, αγώνισμα.
8. Παλαμάρι (το): το χοντρό σκοινί, καραβόσκοινο για τη πρόσδεση του πλοίου στο λιμάνι.
9. Πανώλη (η): η πανούκλα, νόσος των βουβώνων και των πνευμόνων. Παν+όλλυμι πρβλ. όλεθρος.
10. Πενία (η): (αρχ. πένομαι), πτωχεία (πτωχοκομείο), ένδεια, ανέχεια, φτώχια.
11. Ποντικός (ο), ποντίκι (το): μυς ποντικός, επειδή προερχόταν από τον Εύξεινο Πόντο ή από θαλάσσιες περιοχές μέσω των φορτηγών πλοίων που μαζί με τα φορτία σιτηρών πιθανών μετέφεραν και τρωκτικά.
12. Σκαλαθυρμάτιον (σκαλάθυρμα) (το): σοφιστική λεπτολογία, γρίφος.
13. Τρυμαλιά (η): οπή, τρύπα. Τρυμαλιά ραφίδος δηλαδή η τρύπα της βελόνας.
14. Ψύλλος (ο): αρχ. ψύλλα (η) το ενοχλητικότατον έντομο. Λατινικά pulex.
*Η Αφέντρα Μουτζάλη είναι
επίτιμη έφορος αρχαιοτήτων
