Η εκατονταετηρίδα της Μικρασιατικής Καταστροφής του 1922, επιβάλλει κάτι περισσότερο από μια ζοφερή αναδρομή σ’ ένα από τα πιο τραυματικά γεγονότα της συλλογικής μας ιστορίας. Μας προσφέρει τη δυνατότητα να αναγνωρίσουμε την δύναμη της μνήμης μετά το ξεριζωμό και την καταστροφή. Ο Τζωρτζ Όργουελ είχε πει ότι όσοι ελέγχουν το παρελθόν ελέγχουν το μέλλον και όσοι ελέγχουν το παρόν ελέγχουν το παρελθόν.
Στο Μουσείο Μπενάκη λειτουργεί επετειακή έκθεση «ΜΙΚΡΑ ΑΣΙΑ. Λάμψη – Καταστροφή – Ξεριζωμός – Δημιουργία», σε συνεργασία του Μουσείου με το κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών. Στους δύο ορόφους, στην οδό Πειραιώς, φιλοξενείται πλήθος εκθεμάτων από μουσεία, κρατικά αρχεία, Ιερές Μητροπόλεις, φορείς και ιδρύματα, συλλόγους, ιδιωτικές συλλογές. Περιήγηση στους τόπους, από τους οποίους ξεριζώθηκαν όλοι όσοι είτε με την Έξοδο είτε με την ανταλλαγή έφθασαν στην Ελλάδα, ξεκινώντας από τα δυτικά παράλια, με επίκεντρο την κοσμοπολίτικη Σμύρνη, αλλά και το Αϊβαλί, τα Βουρλά και τόσες άλλες Ελληνικές κοινότητες.
Στην έκθεση παρουσιάζονται τα γεγονότα της περιόδου ανάμεσα στο 1908 και στο 1922. Η αλλαγή καθεστώτος και οι Έλληνες βουλευτές στην Οθωμανική Βουλή, οι πρώτοι διωγμοί, το τέλος του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου και οι συνθήκες που ακολούθησαν, η απόβαση στη Σμύρνη και η περίοδος της ελληνικής διοίκησης, η Ελληνική Θράκη και, παράλληλα, η πορεία της Μικρασιατικής Εκστρατείας μέχρι την τραγική της κατάληξη. Παρουσιάζει επίσης το χρονικό της εγκατάστασης των εκπατρισμένων Μικρασιατών στην Ελλάδα, καθώς και τις συνέπειες της παρουσίας τους στην Ελληνική κοινωνία σε όλες τις εκφάνσεις της: Εικόνες από την άφιξη, την υποδοχή και τις δυσκολίες που αντιμετώπισαν, την πρόνοια και την στήριξη από το κράτος, την καταλυτικής σημασίας βοήθεια από τη Δύση, την διαχείριση της ανταλλαγής πληθυσμών. Ένα ελάχιστο δείγμα φωτογραφιών από το λεύκωμα της έκθεσης αλλά και άλλο λεύκωμα της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας της Ελλάδος συνοδεύει αυτό το σημείωμα.
Το δικό μας ’ 22
Ποιά όμως τα δικά μας βιώματα και οι μνήμες; Πώς γνώρισε το ’22 η γενιά μας; Στο χωριό μου το 1922 γνωρίσαμε από τις αφηγήσεις κάποιων γερόντων που ακολούθησαν την Μικρασιατική Εκστρατεία. Πρόκειται για μια γενιά που πήγαν στρατιώτες για πάνω από δέκα χρόνια και από πάνω τους πέρασε ολόκληρη η ταραγμένη δεκαετία 1912 – 1922.
Ζωντανή ιστορία της χώρας μας, που με το όραμα της «Ελλάδας των δύο ηπείρων και των
πέντε θαλασσών», ξεκίνησε με τα όριά της στην Θεσσαλία και διπλασιάστηκε.
Πολλοί από το χωριό ανήκαν σ’ αυτή την ηρωική γενιά. Μερικοί, έπειτα από επτά χρόνια συνεχούς στρατιωτικής θητείας και πολέμου, πήραν κάποτε απολυτήριο. Έτσι νόμισαν, διότι ενώ επέστρεφαν, τους πρόλαβε νέα επιστράτευση για τη Μικρά Ασία και τους γύρισαν από το δρόμο για να κάνουν άλλα πέντε χρόνια στο μέτωπο!
Μερικοί που γλύτωσαν έφεραν μαζί τους ό,τι μερακλίδικα εργαλεία βρήκαν στη Μικρά Ασία. Κάποιος λέγεται ότι κουβάλησε μαζί του μια βαριοπούλα! Στη Μικρασιατική Εκστρατεία από
το χωριό μου χάθηκαν τουλάχιστον τέσσερις.
Το 1922 των αφηγήσεων
Οι πιο συγκλονιστικές ιστορίες που έχω ακούσει είναι αυτών των ανθρώπων από τους Βαλκανικούς πολέμους, τον Α΄ Παγκόσμιο και ιδιαίτερα την εκστρατεία της Μικράς Ασίας (Σαγγάριος, Εσκή Σεχήρ, Αφιόν Καραχισάρ, Σμύρνη). Ακόμα και από την Ρωσία που, κατ’ απαίτηση των Συμμάχων, πήγε τότε ένα εκστρατευτικό σώμα για να πολεμήσει τους Μπολσεβίκους!
Αυτό που μου έκανε μεγαλύτερη εντύπωση είναι η υψηλή αίσθηση του χρέους. Οι αφηγήσεις από όλες αυτές τις φοβερές ταλαιπωρίες ήταν σαν να επρόκειτο για κάτι αυτονόητο, κάτι το εντελώς φυσιολογικό χωρίς κανένα παράπονο ή απαίτηση από την πατρίδα.
Αντιπροσωπευτικότερη περίπτωση αυτής της γενιάς, ασφαλώς υπήρξε ο γείτονάς μου ο
μπάρμπα Μιχο-Κοντός. Μέχρι που πέθανε, σχεδόν 100 χρονών, σε κάθε αντάμωμα μονοπωλούσε με τις ιστορίες του. Ακούγαμε όλοι γεμάτοι αυτιά για το Εσκή Σεχήρ και το Αφιόν Καραχισάρ, τους Αγγλογάλλους που μας πρόδωσαν, κάτι φοβερούς σκοτωμούς και τραυματισμούς, τις διαταγές που έδωσε «ο βασιλεύς». Άνθρωπος με φοβερή ζωτικότητα, ισχυρή μνήμη μέχρι τα τελευταία του και καρδιά εφήβου.
Η Ελληνοτουρκική κρίση τον Μάρτιο του 1987 τον βρήκε στο νοσοκομείο με μπαταρισμένο το δεξί του χέρι από αυτοκινητιστικό ατύχημα. «Θα πάμε να πολεμήσουμε στη Μικρά Ασία
μπάρμπα Μίχο που ξέρεις και τα μονοπάτια;» τον ρωτήσαμε. «Βεβαίως», ήταν η απάντηση
«με το δεξί δεν μπορώ, αλλά με το αριστερό θα φάω καμπόσους».
Το 1922 των βιβλίων
Μεγαλώνοντας μάθαμε για την Μικρά Ασία από το βιβλίο της Διδώς Σωτηρίου «Ματωμένα
χώματα» που φέτος παίζεται και στο θέατρο, με όλους τους διωγμούς των Ελλήνων και τα
«Αμελέ Ταμπούρου» (τάγματα εργασίας ή καλύτερα εξόντωσης) και την έχθρα με τους
Τούρκους που μέχρι τότε ήταν οι καλύτεροι φίλοι και γείτονες. Επίσης, τις «Χαμένες Πατρίδες» του Γιάννη Καψή που περιγράφει την απόβαση στη Σμύρνη, την Μικρασιατική Εκστρατεία και την Καταστροφή. Ακόμα την «Αναζήτηση», ένα βιβλίο από την τριλογία του Νίκου Θέμελη, στην οποία ο ήρωας από την Ηπειρωτική Ελλάδα μεταναστεύει και μπαίνει στην κοινωνία των Ελλήνων της Μικράς Ασίας.
Θα αναφέρω επιπλέον ένα ιδιαίτερο βιβλίο, το ΓΚΙΑΚ του Δημοσθένη Παπαμάρκου (Γκιακ στα αρβανίτικα σημαίνει άκρη, δεσμός, συγγένεια, φόνος). Οι ήρωες των διηγημάτων, στρατιώτες που πολέμησαν στη μικρασιατική εκστρατεία έρχονται αντιμέτωποι με τους ρόλους που τους επιβάλουν οι παραδοσιακοί κανόνες και το βίωμα του πολέμου.
Συνεχίζεται