Γράφει η Αφέντρα Γ. Μουτζάλη Επίτιμη Έφορος Βυζαντινών Αρχαιοτήτων

Στο άρθρο που ακολουθεί εξετάζεται η λαϊκή λατρεία των μικρών αγίων του χειμώνα. Για τους γεωργικούς και κτηνοτροφικούς πληθυσμούς της υπαίθρου κατά τη λαϊκή παράδοση, που διαμορφώνεται από το 16ο ως και το 19ο αιώνα, οι άγιοι που τιμούν και φοβούνται οι άνθρωποι είναι αρωγοί και τιμωροί στη καθημερινή τους ζωή.

Οι άγιοι αυτοί οργίζονται, ευχαριστιούνται και τιμωρούν ανάλογα με τις πράξεις των ανθρώπων σύμφωνα με τη λαϊκή λατρεία. Οι μικροί άγιοι είναι πανταχού παρόντες στην καθημερινότητα των ανθρώπων της υπαίθρου. Ενδεικτικά αναφέρουμε: την Αγία Βαρβάρα (4 Δεκεμβρίου) που θεωρείται διώκτης της ευλογίας, τον Άγιο Σάββα (5 Δεκεμβρίου) προστάτη των μικρών παιδιών, τον δημοφιλέστατο Άγιο Νικόλαο (6 Δεκεμβρίου) «που είν’ της γης και του πελάου», του Αγίου Ελευθερίου (15 Δεκεμβρίου) που διευκολύνει το τοκετό των εγκύων γυναικών, τον Άγιο Μόδεστο (16 Δεκεμβρίου) προστάτη των ζώων και ιδιαιτέρως των βοδιών, τον Άγιο Τρύφωνα (1 Φεβρουαρίου) προστάτη των αμπελιών και των χωραφιών, τον Άγιο Χαράλαμπο (10 Φεβρουαρίου) διώκτη της πανώλης και προστάτη από την χαλαζόπτωση, τον Άγιο Βλάσιο (11 Φεβρουαρίου) προστάτη των κοπαδιών, τον Άγιο Πολύκαρπο (23 Φεβρουαρίου) ευετηριακή αντιαργία.
Ο άνθρωπος της υπαίθρου εκτός από τις θεομηνίες και τις ασθένειες λατρεύει και φοβάται και τους άγιους τιμωρούς. Για τον ελληνικό λαό μεγαλογιορτές είναι οι επίσημες γιορτές όπως τα Χριστούγεννα, το Πάσχα, η Κοίμηση της Θεοτόκου κ.α.
Τις άλλες γιορτές προς τιμή αγίων, ο λαός τις διακρίνει από τις επίσημες και τις ονομάζει αλαφρογιορτές, δεύτερες ή μικρογιορτές. Η αργία είναι απαραίτητη εκδήλωση σεβασμού ενός αγίου που ο λαός τον υπολογίζει σοβαρά.
Στην λαϊκή λατρεία αυτή η αργία αν και δεν επιβάλλεται από την εκκλησία, τηρείται ήδη από την παραμονή ως πρώτη εκδήλωση τιμής και σεβασμού. Οι καλές νοικοκυρές των χωριών μόλις ακουστεί η καμπάνα του εσπερινού σταματούν όποια εργασία έκαναν, ζύμωμα, πλέξιμο, πλύσιμο ρούχων, ύφανση κ.λπ. Καλούσαν και τους συζύγους τους να σταματήσουν κάθε αγροτική εργασία.
Την ημέρα της γιορτής του τιμώμενου αγίου δεν εργάζονται διότι όπως λέει και επτανησιακή παροιμία: «Γιορτιάτικη δουλειά ποτέ δεν προφτελεύει». Σημειωτέων ότι και στην αρχαία Ελλάδα υπήρχαν ημέρες αργίας, οι λεγόμενες άπρακτες προς τιμή θεών και ηρώων.
Σύμφωνα με τις λαϊκές δοξασίες ο μη τιμώμενος άγιος, οργίζεται και τιμωρεί τον παραβάτη. Πανελλήνιες παραδόσεις καταγράφουν την οργή των αγίων για τους παραβάτες που τις περιφρονούν όπως μαρμαρώματα, μεταμορφώσεις, βουλιάγματα κ.α.
Ο λαός αποδίδει τα δικά του ελαττώματα στους μικροαγίους τιμωρούς. Ο λαός γιορτάζει εντονότερα τους τοπικούς του αγίους.
Ιδιαιτέρως τιμώνται οι άγιοι θεραπευτές και οι άγιοι προστάτες επαγγελμάτων και συντεχνιών. Περισσότερο τιμούν τους αγίους εκείνους των οποίων η εορτή συμπίπτει με κρίσιμες εποχές για την γεωργία, την κτηνοτροφία και την ναυτιλία. Ενδεικτικά αναφέρουμε ότι ο Άγιος Βλάσιος (11 Φεβρουαρίου) αναφέρεται ως «μοσκαροπνίχτης», η Παναγία η Βλαχέρνα (2 Ιουλίου) ως «καψοδεματούσα», ο Άγιος Ιωάννης (29 Αυγούστου) ως «ριγολόγος» και ο Άγιος Ιωάννης ο Θεολόγος (26 Σεπτεμβρίου) ως «σπαζοκάδης».
Εν’ συντομία παραθέτουμε εορτές του χειμώνα όπου οι άγιοι τιμωροί επεμβαίνουν και προκαλούν το φόβο του λαού που οφείλεται είτε σε επιβιώσεις παγανιστικών στοιχείων είτε σε παρερμηνείες ετυμολογικές ή συναξαρικές.
Αναλυτικότερα:
Δεκέμβριος. Ο πρώτος μήνας του χειμώνα. Κατά την αρχαιότητα Ποσειδεών, ο 6ος μήνας του αττικού ημερολογίου, που αντιστοιχεί στους μήνες Δεκέμβριο και Ιανουάριο. Ο μήνας Ποσειδεών ήταν αφιερωμένος στον θεό της θάλασσας Ποσειδώνα, προς τιμήν του οποίου γιόρταζαν οι Αθηναίοι την 8η ημέρα, τα λεγόμενα Ποσείδεα. Στις 26 του μήνα Ποσειδεώνα οι αρχαίοι Αθηναίοι γιόρταζαν προς τιμήν της Δήμητρας, της Κόρης και του Διονύσου τα λεγόμενα Ἁλῷα. Ἀλωαί ήταν οι φυτείες των αμπελιών. Η γιορτή αυτή συνέπιπτε με το κλάδεμα των αμπελιών και τη δοκιμή του νέου κρασιού. Τον ίδιο μήνα εόρταζαν και τα κατ’ ἀγρούς Διονύσια, εύθυμη αγροτική γιορτή με την οποία οι κάτοικοι της Αττικής τιμούσαν το θεό της αμπελουργίας.
Η ονομασία του μηνός Δεκεμβρίου οφείλεται στο λατινικό decem που σημαίνει δέκα. Ήταν ο δέκατος μήνας του ρωμαϊκού ημερολογίου. Ενδεικτική παροιμία για το πρώτο μήνα του χειμώνα είναι η εξής: «με τον τρύγο το τραγούδι, το Δεκέμβρη παραμύθι».
4 Δεκεμβρίου (Βαρβάρας μεγαλομάρτυρος). Η αγία θεωρείται διώκτης της ευλογιάς. Ιδιαιτέρως οι γυναίκες δεν εργάζονται την ημέρα της εορτής της για να προστατευτούν τα παιδιά τους από ενδεχόμενη προσβολή ευλογιάς.
5 Δεκεμβρίου (Σάββα του ηγιασμένου). Ο άγιος Σάββας θεωρείται προστάτης των μικρών παιδιών. Την ημέρα της εορτής του δεν εργάζονται οι μικρομάνες.
6 Δεκεμβρίου (Νικολάου αρχιεπισκόπου Μύρων της Λυκίας). Δημοφιλέστατος άγιος σε πανελλήνιο επίπεδο. Η ημέρα της εορτής του Αγίου Νικολάου τιμάται ιδιαιτέρως στα νησιά και τις παράλιες περιοχές.
9 Δεκεμβρίου (Σύλληψις της Αγίας Άννης). Στην Πελοπόννησο οι γυναίκες δεν εργάζονται την ημέρα της εορτής του Αγίας Άννας διότι όπως λένε: «Τσ’ αγιά Άννας κάτσε να ξαποστάσεις».
12 Δεκεμβρίου (Σπυρίδωνος επισκόπου Τριμυθούντος του θαυματουργού). Η εορτή του τιμάται σε πανελλήνιο επίπεδο και ιδιαιτέρως στην Κέρκυρα όπου διατηρείται το σκήνωμά του. Θεωρείται προστάτης των ασημουργών, χρυσοχόων και των κεραμουργών.
15 Δεκεμβρίου (Ελευθερίου Ιερομάρτυρος). Τιμάται ιδιαιτέρως από τις έγκυες γυναίκες διότι θεωρείται ότι διευκολύνει τον τοκετό.
16 Δεκεμβρίου (Μοδέστου Επισκόπου). Ο Άγιος Μόδεστος θεωρείται προστάτης και θεραπευτής κυρίως των βοδιών. Τιμάται ιδιαιτέρως από τους κτηνοτρόφους και τους γεωργούς. Παρετυμολογικώς ο λαός τιμά την εορτή του Αγίου Μοδέστου για να έχει καλή παραγωγή, πολλά μόδια σιτηρών. Το συναξάρι του αναφέρει ότι ανάστησε πολλά ζώα.
25 Δεκεμβρίου (Χριστούγεννα), πανελλήνια αργία.
27 Δεκεμβρίου (Στεφάνου Πρωτομάρτυρος). Παρετυμολογικώς τιμάται ιδιαιτέρως από τα νιόπαντρα ζευγάρια, γιατί όπως λένε: «Τ’ αϊ Στεφάνου, φύλα το στεφάνι σου».
Ιανουάριος, κατά την αρχαιότητα Γαμηλιών, ο έβδομος μήνας του Αττικού ημερολογίου, που αντιστοιχεί με τους μήνες Ιανουάριο – Φεβρουάριο. Ο μήνας Γαμηλιών ήταν αφιερωμένος στη θεά Ήρα. Το όνομά του προέρχεται από τα Γαμήλια, γιορτή που πιθανών ταυτίζεται με τα Θεογάμια, γιορτή εμπνευσμένη από τον ιερό γάμο του Διός και της Ήρας. Η εποχή που τελούνταν τα Θεογάμια, ο χειμώνας, ήταν η πιο κατάλληλη για την τέλεση γάμων. Την 12η ημέρα του Γαμηλιώνος γιορτά- ζονταν τα Λήναια, που ήταν αφιερωμένα στην οργιαστική υπόσταση του θεού Διονύσου. Το όνομα της γιορτής προέρχεται από τη λέξη Λῆναι που σημαίνει βάκχες, μαινάδες.
Ιανουάριος, το όνομά του προέρχεται από τον θεό Ιανό, θεότητα της αρχής και του τέλους και της μετάβασης από μια κατάσταση σε μια άλλη. Τον Ιανό οι Ρωμαίοι τον παρίσταναν διπρόσωπο. Ενδεικτικά σημειώνουμε δύο παροιμίες του Ιανουαρίου: α. «του Γενάρη το φεγγάρι, ήλιος της ημέρας μοιάζει». β. «Χιόνισ’ έβρεξε ο Γενάρης, ούλοι οι μύλοι μας αλέθουν».
Στο χριστιανικό εορτολόγιο η 1η Ιανουαρίου είναι Πρωτοχρονιά (Βασιλείου του Μεγάλου), αντιαργία, όπως λένε και στη Κεφαλλονιά, «ο καθένας στο επάγγελμά του κάνει λίγη δουλειά αυτή τη μέρα, για το καλό».
7 Ιανουαρίου (Ιωάννου του Προδρόμου). Ο λαός σέβεται ιδιαίτερα τον Αϊ Γιάννη και τον θεωρεί προστάτη της κουμπαριάς.
17 Ιανουαρίου (Αγίου Αντωνίου). Οι αγρότες φοβούνται το χαλάζι αυτή την εποχή και δεν εργάζονται. Στην Ήπειρο, την παραμονή και την ημέρα της γιορτής του, δεν εργάζονται διότι πιστεύουν ότι ο άγιος θα καταστρέψει αυτό που κάνουν και θα τους κάνει κακό. «Μια γυναίκα ύφαινε την παραμονή της γιορτής του Αγίου Αντωνίου και μια άλλη της έλεγε: – Τι κάνεις; Αύριο είναι του Αγιαντωνιού! – Τι Αγιαντώνη μου λες, είπε η υφάντρα, αυτός είναι μικρός άγιος. Την επομένη ημέρα βρήκε το υφαντό της τρύπιο από το σκώρο και φαγωμένο από τα ποντίκια. Ταυτοχρόνως ακούστηκε μια φωνή να λέει: μικρός Αντώνης ήμουνα, μικρές τρυπίτσες έκανα.» (Ήπειρος).
18 Ιανουαρίου (Αγίου Αθανασίου). Παρετυμολογικά η λέξη Αθανάσιος και κατ’ αποκοπή Θανάσης, συνδέεται από το λαό με την έννοια του θανάτου. Γι’ αυτό και ο λαός λέει για κάποιον βαριά άρρωστο πως είναι για τον Άϊ Θανάση. Η επίσημη εκκλησία ωστόσο συνδέει τον Άγιο Αθανάσιο με την έννοια της αθανασίας, γι’ αυτό και μερικά από τα ναΰδρια των κοιμητηρίων τιμώνται στο όνομα του Αγίου Αθανασίου. Ο άγιος αυτός θεωρείται νεκροδαιμονικός. Στη Μεσσηνία την ημέρα της εορτής του Αγίου Αθανασίου οι γυναίκες ούτε ζυμώνουν, ούτε πλένουν, ούτε κάνουν άλλη εργασία.
19 Ιανουαρίου (Αγίου Μακαρίου του Αιγυπτίου). Το όνομα Μακάριος οδηγεί τους χωρικούς στην ευετηριακή αντιαργία γιατί πιστεύουν ότι όποια δουλειά κι αν κάνουν αυτή την ημέρα, θα πάει καλά.
20 Ιανουαρίου (Αγίου Ευθυμίου). Παρετυμολογικά ο λαός συνδέει τον Άγιο Ευθύμιο με το ρήμα «θυμούμαι». Ο άγιος απαιτεί κυρίως από τις γυναίκες να τον ενθυμούνται κατά την ημέρα της εορτής του διότι: «του Αϊ Θυμιού θυμήσου με, κλήρα για να σ’ αφήσω». Ο άγιος Ευθύμιος θεωρείται και προστάτης των μικρών παιδιών.
27 Ιανουαρίου (Ιωάννου του Χρυσοστόμου). Στην ανατολική Θράκη την ημέρα αυτή δεν έκαναν δουλειές. Οι θρακιώτες πίστευαν ότι αν έραβαν την ημέρα της εορτής του αγίου, του τρυπούσανε το δάκτυλο.
Φεβρουάριος, Ανθεστηριών, κατά την αρχαιότητα ο 8ος μήνας του αττικού ημερολογίου που αντιστοιχεί στους μήνες Φεβρουάριο – Μάρτιο. Το όνομά του προέρχεται από τα Ανθεστήρια, σημαντική γιορτή αφιερωμένη στο Διόνυσο. Τα Ανθεστήρια διαρκούσαν τρεις ημέρες, από την 11η έως και την 13η του μηνός και συνδέονταν με τον ερχομό της άνοιξης και το πρώτο άνθισμα των λουλουδιών. Τα Ανθεστήρια ήταν και παιδική γιορτή. Κατά την διάρκειά της στεφάνωναν τα παιδιά άνω των τριών ετών με άνθη και τους χάριζαν παιχνίδια εποχής, δηλαδή μικρογραφίες χρηστικών αγγείων. Δέκα μέρες μετά τα Ανθεστήρια τελούνταν τα Διάσια, γιορτή αφιερωμένη στο Μειλίχιο Δία. Ο Θουκυδίδης αναφέρει ότι η γιορτή γινόταν έξω από την πόλη των Αθηνών και συμμετείχε όλος ο δήμος με αναίμακτες προσφορές.
Φεβρουάριος το όνομά του οφείλεται στο λατινικό ρήμα februare που σημαίνει καθαρίζω, εξαγνίζω. Ενδεικτικά σημειώνουμε μια λαϊκή παροιμία για το Φεβρουάριο: «ο Φλεβάρης κι αν φλεβίσει, καλοκαίρι θα μυρίσει».
1 Φεβρουαρίου (Τρύφωνος μάρτυρος). Κατ’ εξοχήν αγροτική εορτή. Ο Άγιος Τρύφων θεωρείται προστάτης των αμπελιών και των χωραφιών. Πιστεύουν ότι διώχνει τα ποντίκια και τις κάμπιες. Στην Ήπειρο πιστεύουν ότι ο Άγιος Τρύφωνας είναι για τα λαχανικά. Μόλις ακουστεί η καμπάνα του εσπερινού σταματούν κάθε εργασία. Την ημέρα της εορτής του Αγίου οι περιβολάρηδες εκκλησιάζονται, παίρνουν αγιασμό και ραντίζουν τα χωράφια τους. Στην Αιτωλία τηρούν πιστά την αργία του Αγίου Τρύφωνα διότι όπως λέει ο λαός «είναι για το ποντίκι». Αν δεν τηρήσεις την αργία του Αγίου Τρύφωνα «δεν σ’ αφήνει σακκάλευρο για σακκάλευρο». Αξίζει επίσης να σημειωθεί ότι ο Άγιος Τρύφωνας λατρεύεται ήδη από την ύστερη βυζαντινή περίοδο, από αγροτικούς κυρίως, πληθυσμούς. Ενδεικτική είναι παράσταση του Αγίου, που εικονίζεται ολόσωμος, κρατώντας στο αριστερό του χέρι ένα κατσικάκι. Πρόκειται για τοιχογραφία του πρώτου τετάρτου του 13ου αιώνα, στον Άγιο Πέτρο Καλυβίων Κουβαρά Αττικής.
2 Φεβρουαρίου (της Υπαπαντής, εορτή δεσποτική). «κ’ οι μύλοι αργούν, και οι δούλοι αργούν, κ’ οι γαϊδάροι σκόλην έχουν» (Κεφαλληνία). Στην Κρήτη η εορτή της Υπαπαντής λέγεται και μυλαργούσα επειδή «οι μύλοι αργούν, και να τους βάλεις μπροστά, σταματούν και δεν αλέθουν».
3 Φεβρουαρίου (Συμεών του Θεοδόχου, του Αϊ Συμιού). Ο λαός παρετυμολογικά συνδέει την εορτή αυτή με το σημάδι, σημείον, που μπορεί να αφήσει ο άγιος στο παιδί εγκύου γυναίκας που δεν θα τιμήσει την εορτή του. Στη Θράκη οι έγκυες γυναίκες την ημέρα της εορτής του Αϊ Συμιού «δεν κόφτουν με το μαχαίρι τίποτε, ούτε ψαλίδι ανοίγουν, ούτε ξύλα κόφτουν με την τσεκούρα, για τα σημεία».
3 Φεβρουαρίου (Αζαρίου του προφήτου, τ’ Αϊ Ζαρέα). Παρετυμολογικά ο Αϊ Ζαρέας θεωρείται από το λαό ότι μπορεί να προκαλέσει στα βρέφη και στους ενήλικες ζάρες, ατροφία, ρυτίδες κ.λπ.). Στα Κοτύωρα του Πόντου την ημέρα αυτή οι έγκυες γυναίκες δεν έκαναν καμία δουλειά, ούτε καν μαγείρευαν.
10 Φεβρουαρίου (Χαραλάμπους ιερομάρτυρος). Ό άγιος αυτός θεωρείται ο κατ’ εξοχήν διώκτης της πανώλης μαζί με τον Πρωτόκλητο Απόστολο Ανδρέα. Ο άγιος Χαράλαμπος συνήθως εικονογραφείται σε μεταβυζαντινές εικόνες να διώκει θηλυκόν δαίμονα (προσωποποίηση της πανώλης) από το στόμα του οποίου βγαίνει φωτιά. Επίσης ο λαός πιστεύει ότι προστατεύει και από την χαλαζόπτωση. Στη Λέσβο θεωρείται γιατρός της σκορδούλας και προστατεύει τον κόσμο από την πανούκλα. Στη Λέσβο διάσημο είναι το πανηγύρι του ταύρου, που γίνεται από τους γεωργούς. Εκτός από τους γεωργούς την εορτή του Αϊ Χαραλάμπη τιμούν και οι βοσκοί.
11 Φεβρουαρίου (Βλασίου ιερομάρτυρος). Ο λαός πιστεύει ότι ο άγιος προστατεύει τα κοπάδια των κτηνοτρόφων από το λύκο, το τσακάλι και τα παιδιά από τους πόνους του λαιμού. Στην Αιτωλία ο Αϊ Βλάσης θεωρείται μοσκαροπνίχτης.
23 Φεβρουαρίου (Πολυκάρπου επισκόπου Σμύρνης, Αϊ Πολοκάρπου). Παρετυμολογικά το όνομα του αγίου οδηγεί στην ευετηριακή αντιαργία. Στην Κύπρο πιστεύουν ότι οτιδήποτε φυτέψουν την ημέρα αυτή θα ευδοκιμήσει.
Απ’ όσα αναφέρθηκαν πιο πάνω βλέπουμε ότι οι αγροτικοί πληθυσμοί της παραδοσιακής Ελλάδος φοβούνται την οργή των μικρών αγίων, οι οποίοι μπορούν να προκαλέσουν καταστροφές στη σοδειά τους ή ασθένειες.
Οι παραβάτες των αργιών, γυναίκες και άνδρες, νοικοκυρές, αγρότες, βοσκοί, μυλωνάδες, ψαράδες και ναυτικοί τιμωρούνται αυστηρά. Τέλος, μερικές από αυτές τις αργίες τελειώνουν με εκκλησιασμό, πανηγύρια, ομαδικά γεύματα, χορούς και τραγούδια.
Οι άνθρωποι της γης, των βουνών και της θάλασσας, αιχμάλωτοι της επιβίωσης είναι εξοικειωμένοι με την νομοτέλεια του θανάτου. Γνωρίζουν πως ότι γεννιέται θα πεθάνει. Ένα εξαιρετικό δίστιχο από την Ήπειρο λέει σχετικά: «Γιατί ο κόσμος είν’ δενδρί και μείς το ΄πωρικό του, κι ο Χάρος που είναι ο τρυγητής, μαζώνει τον καρπό του».
Αξίζει τέλος να σημειωθεί ότι οι κοινωνίες αυτές ξορκίζουν το κακό με ξόρκια, αντιβασκάνια, φυλακτά, βότανα και την βοήθεια των αγίων. Οι κοινωνίες αυτές παρά τις εμμονές την ανελαστικότητα και το βαθύ τους συντηρητισμό, κατόρθωσαν σε συνθήκες δύσκολες να διατηρήσουν τη συνοχή, την ταυτότητα και τον παραδοσιακό τους πολιτισμό.
Θερμές ευχαριστίες εκφράζονται στη γραμματέα μου Αλεξάνδρα Λ. Αθανασοπούλου
Επιλεγμένη βιβλιογραφία
1. Άλκη Κυριακίδου – Νέστορος, Οι 12 μήνες τα λαογραφικά, εκδ. Μάλλιαρης Παιδεία, Θεσσαλονίκη 1986.
2. Δημ. Σ. Λουκάτος Αργίαι και άγιοι τιμωροί. Επετηρίς του κέντρου ερεύνης της ελληνικής λαογραφίας τομ. Κ-ΚΑ Αθήνα 1969, σ. 56-105.
3. Οι δώδεκα μήνες, παραμύθι, από τον τόμο Ελληνικά Παραμύθια επιμέλεια Γ. Α. Μέγα, εκδ. Ι. Δ. Κολλάρος (Εστία) Αθήνα 1956, σ. 66-74.