Του Δημητρίου Ράπτη *

Οι κοινωνίες της προβιομηχανικής εποχής, οι αγροτικές κοινωνίες, είχαν δημιουργήσει κατά το παρελθόν έναν εθιμικό κώδικα ικανό, όπως πίστευαν, για να «εξευμενίζουν» και να «οικειοποιούνται» τις άγνωστες θεότητες, που θα τους βοηθούσαν να διώξουν το χειμώνα και να επαναφέρουν την άνοιξη, την οποία ταύτιζαν με τη ζωή. Εικονικές ή λεκτικές δράσεις, μεταμφιέσεις, μιμοδραματικές και γονιμικές παραστάσεις, θυσίες, φωτιές, χοροί, τραγούδια, μουσική, επιστρατεύονταν όλα αυτά, για να φύγει ο χειμώνας και να έρθει η άνοιξη.

Ο κύκλος της βλάστησης όχι μόνο καθόριζε, σχεδόν, εξολοκλήρου για τον πρωτόγονο άνθρωπο το πλαίσιο δράσης του αλλά και για τον σύγχρονο ρυθμίζει ακόμη εν πολλοίς την καθημερινή ζωή του. Ο χειμώνας για παράδειγμα, όσο γεωγραφικά ανεβαίνουμε προς το βόρειο πόλο, είναι ευνόητο να επηρεάζει πολύ περισσότερο τις κινήσεις των ανθρώπων και να δημιουργεί πρακτικές αντιμετώπισης που κατά τόπους ποικίλλουν. Όλες, όμως, αυτές στηρίζονται στην επιθυμία τους να τον αποπέμψουν με κάθε τρόπο. Αντίθετα, η άνοιξη με τον ερχομό της δημιουργεί άλλες, εντελώς διαφορετικές συνθήκες ζωής και ακόμη πιο διαφορετικές το καλοκαίρι και για το λόγο αυτό όλα τα δρώμενα συντείνουν στην αποπομπή της δύσκολης περιόδου του χειμώνα και στη γρήγορη αναβλάστηση και καρποφορία της γης.

Η άνοιξη
Η άνοιξη ημερολογιακά αρχίζει το Μάρτη. Τούτο, όμως, δεν έχει και τόση σημασία για τις αγροτικές-προβιομηχανικές κοινωνίες, γιατί οι κλιματικές εποχές δεν ταυτίζονται πάντα με τις ημερολογιακές. Στην Αίγυπτο, για παράδειγμα, η περίοδος των βροχών προσδιόριζε και τις άλλες δυο εποχές: την περίοδο της σποράς και την περίοδο της συγκομιδής.
Το χρονικό βάθος, όπου μπορεί κανείς να ανιχνεύσει την αφετηρία όλων αυτών είναι το χειμερινό ηλιοστάσιο του Δεκεμβρίου, με τη μεγαλύτερη νύχτα και μικρότερη μέρα, ημερομηνία κατά την οποία ο ήλιος αλλάζει πορεία – καλύτερα, μάλλον, να πούμε η γη στην πορεία της αρχίζει να πλησιάζει τον ήλιο – και έρχεται έτσι πιο κοντά. Οι άνθρωποι στη χρονική αυτή περίοδο πρέπει να τον υποβοηθήσουν στην προσπάθειά του αυτή, για να έρθει ευκολότερα και γρηγορότερα.
Ως ηλιολατρικό ορόσημο στην περίοδος που ακολουθεί θα μπορούσαμε να σημειώσουμε το Μάρτη μήνα και συγκεκριμένα την εαρινή ισημερία με την ίση σε διάρκεια μέρα με τη νύχτα. Αυτό φαίνεται πως αφορά όλους τους αρχαίους ανατολικούς λαούς οι οποίοι την ημέρα αυτή ενθρόνιζαν το βασιλιά τους υποδηλώνοντας έτσι το θάνατο και την ανάσταση του θεού της βλάστησης.
Σε όλες τις ηλιολατρικές λατρείες το μοτίβο του θανάτου και της ανάστασης ενός θεού ήταν συνηθισμένο. Στην αρχαία Αθήνα τελούνταν τα Αδώνια προς τιμήν του Άδωνη και της Αφροδίτης. Ο Άδωνης ήταν η προσωποποίηση της βλάστησης και ο θάνατός του υποδήλωνε την εξαφάνιση της φυτικής ζωής κατά τη διάρκεια του χειμώνα, ενώ η ανάστασή του συμβόλιζε την αναγέννησή της.

Την πρώτη ημέρα
Την πρώτη ημέρα των εορτών οι γυναίκες θρηνούσαν το θάνατό του και την κατάβασή του στον Άδη κλαίγοντας και ψάλλοντας πένθιμα τραγούδια γύρω στο στολισμένο με λουλούδια ξύλινο ομοίωμά του και τη δεύτερη μέρα γιορταζόταν η ανάστασή του με χαρούμενα τραγούδια.
Εξάλλου, και η Δήμητρα με την Περσεφόνη σχετίζονται με την αναγέννηση της φύσης, καθώς η δεύτερη περνούσε έξι ή εννιά μήνες του χρόνου με τη μητέρα της και τους υπόλοιπους έξι ή τρεις με το σύζυγό της, τον Πλούτωνα, στον κάτω Κόσμο. Γεγονός που σηματοδοτεί την διαδοχή των εποχών του χειμώνα και της άνοιξης και ανάγει την Περσεφόνη σε σύμβολο της φυτικής αναγέννησης. Έτσι, με το θάνατο και την ανάστασή τους οι θεοί συμβολίζουν τη χειμερία νάρκη και την αναβλάστηση της φύσης, που είναι ένα κορυφαίο γεγονός για την επιβίωση του ανθρώπου.
Με όλα αυτά αλλά και εξαιτίας τους ο Μάρτης ήταν και ο πρώτο μήνας του πολιτικού ρωμαϊκού έτους ως το 400 π. Χ. και παρόλο που ο Ιανουάριος και ο Φεβρουάριος προστέθηκαν αργότερα στην αρχή του έτους αλλάζοντας την αριθμητική τάξη των μηνών, ο Σεπτέμβριος, Οκτώβριος κτλ διατήρησαν την ονομασία τους. Η ημερολογιακή μεταφορά της Πρωτοχρονιάς στο χειμερινό ηλιοστάσιο συμπαρέσυρε και όλα τα εθιμικά δρώμενα της πρώτης του έτους, χωρίς, φυσικά, να τα αφαιρέσει και από το Μάρτιο.

“Μάρτης γδάρτης”…
Η ομαλοποίηση, όμως, του καιρού έρχεται πολύ αργότερα, πολύ πιο πέρα και από την εαρινή ισημερία του Μαρτίου, παρόλο που σηματοδοτείται το μήνα αυτόν η αρχή μιας νέας περιόδου, η έναρξη της άνοιξης και του καλοκαιριού. «Από Μάρτη καλοκαίρι και από Αύγουστο χειμώνα», λέει ο λαός επισημαίνοντας την αλλαγή αυτή, έστω και με την αστάθειά του Μάρτη, αστάθεια που πολλές φορές είναι αναγκαία, γιατί «Μάρτης κλαψιάρης, θεριστής χαρούμενος».
Είναι πάντως ικανός ο μήνας αυτός να δημιουργήσει προβλήματα με το κρύο ή τη ζέστη του και για αυτό επισημαίνεται στους ανθρώπους να έχουν το νου τους. «Μάρτης γδάρτης και κακός παλουκοκάφτης» ή «Το Μάρτη ξύλα φύλαγε μην κάψης το παλούκια» για το πολύ κρύο που μπορεί να κάνει ή «Ως του γιόμα του ψοφάει και ως του βράδυ του βρωμάει», κυρίως για τις εναλλαγές ζέστης και κρύου, που μπορεί να παρατηρούνται κατά τη διάρκεια της ημέρας και τη ζημιά που μπορεί να προξενήσει..
Παρόλα αυτά ό, τι και να κάνει δεν παύει να είναι ορόσημο μετάβασης από τη χειμερινή στην ανοιξιάτικη περίοδο.
Οι άνθρωποι τον δικαιολογούν γι’ αυτήν τη δυστροπία του. Ακόμη και για την εκδίκησή του να παγώσει τα αρνάκια της γριάς, γιατί αυτή ασέβησε απέναντί του με το να τον αγνοήσει και να του πει: «πριτς, Μάρτη μ’, τα ‘βγαλα τ’ αρνοκάτσ’κα», θεωρώντας δηλαδή πως ό,τι και να κάνει δεν τον έχει πια καμιά ανάγκη, γιατί τα αρνιά και τα κατσίκια τα μεγάλωσε. Τη δυστροπία του την απέδιδαν στη μια από τις δυο γυναίκες που κατά παράδοση πίστευαν ότι είχε: την κακιά πλευρά του την απέδιδαν στην κακιά γυναίκα, όταν κοιμόταν μ’ αυτή και την ευχάριστη διάθεσή του αντίστοιχα στην καλή.

Το έθιμο της χελιδόνας
Ένα έθιμο που διασώθηκε στη διάρκεια του χρόνου είναι το έθιμο της «χελιδόνας», ένα χαρούμενο τραγούδι που τραγουδιέται από τα παιδιά την πρωτομαρτιά, με τον ερχομό της άνοιξης, από σπίτι σε σπίτι. Το τραγουδούν για τον ερχομό της, είναι τραγούδι αγγελτικό και ευετηρικό, επειδή, ακριβώς, το χελιδόνι είναι ο προάγγελος της αναβλάστησης της γης και, συνεπώς, και της νέας ζωής.
Συγχρόνως, πλέκουν ένα βραχιολάκι από κόκκινο και άσπρο νήμα και το περνούν την πρώτη του μηνός στο χέρι των παιδιών με την γνωστή πάλι αιτιολογία να μην μαυρίζουν. Αλλού το καίνε αργότερα με το αναστάσιμο φως, αλλού το αφήνουν σε ανθισμένες τριανταφυλλιές, αλλού το κόβουν και το ρίχνουν στο πηγάδι και αλλού τον δίνουν στον πελαργό, για να πλέξει τη φωλιά του. Εθιμικά δρώμενα για τα οποία μπορεί να ξεχάστηκε η αρχική τους ευετηρική σημασία, ακόμα και οι λόγοι που τα διατηρούσαν, γοητεύουν, όμως, με τον εξωτισμό τους και την τελετουργικότητα.
Μέσα σ’ αυτό το πλαίσιο εντάσσεται και ο εθιμικός κύκλος του Πάσχα. Το κεντρικό του σημείο είναι ο θάνατος και η ανάσταση του Χριστού. Στο δίπτυχο θάνατος- ανάσταση, μέσα από τις διάφορες παραλλαγές και παρεκκλίσεις των σχετικών εθίμων ανά την Ελλάδα, είναι φανερή η λατρεία της γονιμότητας. Η αρχέγονη συμβολική νεκρανάσταση της φύσης, που σε παγκόσμια κλίμακα προσωποποιήθηκε στον «θνήσκοντα και αναγεννώμενο θεό» επιβίωσε και στα εθιμικά δρώμενα του νεοελληνικού πολιτισμού.

Στην Ήπειρο
Στην Ήπειρο, ένα από τα πιο χαρακτηριστικά δρώμενα νεκρανάστασης είναι αυτό του Ζαφείρη που τελούνταν στο Ζαγόρι, σ’ όλη τη διάρκεια της άνοιξης, και κυρίως το Μάη.
Τα κορίτσια του χωριού έδεναν τα χέρια και τα πόδια ενός ξαπλωμένου στο γρασίδι αγοριού ή και κοριτσιού με κόκκινες κλωστές. Πάνω στα σταυρωμένα χέρια τοποθετούσαν ένα εικόνισμα που έπαιρναν από κοντινό ξωκλήσι, το οποίο έπρεπε να επισκεφθούν πριν παίξουν το παιχνίδι και ν’ ανάψουν τα κεριά και τα καντήλια.
Σκέπαζαν το πρόσωπο του πεθαμένου Ζαφείρη με άσπρο μαντίλι και δίπλα του απόθεταν ένα ραβδί. Τον στόλιζαν με λουλούδια και παρίστανε τον πεθαμένο. Όσο τον στόλιζαν του τραγουδούσαν έναν θρήνο-μοιρολόι, τον οποίο ονόμαζαν “κομμό”. Στο τέλος του τραγουδιού, τα κορίτσια του φώναζαν να σηκωθεί και εκείνος πετιόταν όρθιος. Το θρήνο διαδέχονταν γέλια και τραγούδια.
Ο νεκραναστημένος κραδαίνοντας το ραβδί του κυνηγούσε τα κορίτσια και σ’ αυτήν, που θα έπιανε, έπεφτε ο ρόλος του Ζαφείρη για την επόμενη χρονιά. Παλαιότερα, όπως διηγούνται, μια κούκλα -ένα σαβανωμένο ξύλο- έπαιζε το ρόλο του νεκρού Ζαφείρη. Την έθαβαν κανονικά και τη μοιρολογούσαν. Μετά την υποτιθέμενη ανάσταση την ξέθαβαν και τη φύλαγαν σε κάποια εκκλησιά μέχρι να ξανακάνουν το «παιχνίδι».
Όταν τέλειωνε η άνοιξη χαλούσαν την κούκλα-Ζαφείρη και έριχναν το ξύλο σε κάποιο ρέμα, σε τρεχούμενο δηλαδή εξαγνιστικό, καθαρτήριο νερό, τελετουργική καταληκτική πράξη που επισφραγίζει και επιβεβαιώνει την ιερότητα τον εθίμου.

Ο κύκλος του Πάσχα…
Συνδεδεμένος ή και ταυτισμένος, λοιπόν, ο κύκλος του Πάσχα με την άνοιξη, δεν μένει μόνο στη θρησκευτική και κοινωνική λειτουργία του, αλλά συνδέεται καθαρά με μια περισσότερο γήινη απόλαυση, των υλικών αγαθών και της φύσης. Αυτό, φυσικά, το στοιχείο είναι που παραπέμπει σε μια προγενέστερη εποχή σκέψης και αντίληψης των πραγμάτων, χωρίς να παραβλέπει και το πραγματικό νόημα της χριστιανικής γιορτής, όπως αυτό αποδόθηκε κατά τη διάρκεια των χριστιανικών χρόνων και εσωτερικεύτηκε από τους πιστούς. Σ’ αυτή την εποχή που βρίσκει τη στήριξή της στον αρχαϊκό μύθο του θανάτου και της ανάστασης ενός θεϊκού ή δαιμονικού νεαρού προσώπου που εξασφάλιζε μαγικά την αιώνια ανακύκληση της ζωής.
Στη συμβολική αυτή ανατροπή της φυσικής κατάστασης, στην αποπομπή του χειμώνα και στον ερχομό της άνοιξης με τη νεκρανάσταση του «θνήσκοντος θεού» πολύ κοντά βρίσκεται ο αναστημένος Λάζαρος η γιορτή του οποίου παίρνει και άλλες διαστάσεις μη χριστιανικές. «είναι ο ενιαυτός δαίμων, ο ήρωας της βλάστησης, το πνεύμα της χρονιάς που πεθαίνει το χειμώνα και ξαναζωντανεύει την άνοιξη».

Συνδεδεμένα με το Πάσχα
Συνδεδεμένα με το Πάσχα είναι ακόμη πολλές άλλες εκδηλώσεις και πράγματα που παραπέμπουν σε αντιλήψεις παλαιότερων εποχών και χριστιανικές μετανοηματοδοτήσεις: Η χρήση της βάγιας την Κυριακή των Βαΐων, το στόλισμα του επιταφίου με λουλούδια, το μοιρολόγι, το βάψιμο των αβγών, η πασχαλιάτικη κουλούρα, η δύναμη του αναστάσιμου φωτός, ο ήχος της καμπάνας, το κάψιμο του Ιούδα, οι λαμπριάτικοι χοροί κ.ά.
Το αβγό, για παράδειγμα, για να μείνω μόνο σ’ αυτό, είναι ένα σύμβολο καθαρά της ζωής, καθώς πιστεύεται ότι η ζωτική δύναμή του μεταδίδεται και στους ανθρώπους. Άλλωστε, πιστεύεται ακόμη ότι το αβγό αποτέλεσε την αρχή της δημιουργίας του Σύμπαντος-Κόσμου και από το σπάσιμό του ανέβλυσε ο κόσμος.
Επηρεασμένη από την πασχαλινή ατμόσφαιρα είναι και η γιορτή του Αγ. Γεωργίου, γιατί είναι προέκταση της Λαμπρής και, επομένως, συνδέεται λατρευτικά με τους ανοιξιάτικους συμβολισμούς. Είναι, όμως, και γιορτή των ποιμένων με ξεχωριστή λατρεία. Ο Άγ. Γεώργιος και ο Άγ. Δημήτριος είναι τα δυο χρονικά ορόσημα στην παραδοσιακή κοινωνία, για την άνοιξη και το καλοκαίρι. Είναι συνδεδεμένες με την άνοδο στα βουνά και την κάθοδο στα χειμαδιά, τις διάφορες συμβάσεις, τις γιορτές και τα πανηγύρια. Είναι, άλλωστε, γνωστός ο άγιος αυτός για το θρύλο της δρακοντοκτονίας με την προσθήκη αργότερα της βασιλοπούλας, να σώζει την ίδια και τους ανθρώπους από την έλλειψη του νερού.

Πρωτομαγιά
Από τις δημοφιλέστερες λαϊκές γιορτές της περιόδου αυτής πρέπει να σημειώσουμε την Πρωτομαγιά.
Πριν ακόμη οριστεί ως εργατική αργία και γίνει σύμβολο κοινωνικών αγώνων, ο λαός γιόρταζε την πρώτη του Μαΐου ως την τελική νίκη του καλοκαιριού κατά του χειμώνα και της ζωής κατά του θανάτου.
Η έξοδος των ανθρώπων στην εξοχή είναι καθολική, γιατί βοηθάει και ο καιρός και, ακριβώς, αυτή τη δροσιά και την πρασινάδα του Μάη την φέρνουν και στο σπίτι πλέκοντας πολύχρωμα στεφάνια. Ξεφεύγει από σύμβολο της ομορφιάς το αγριολούλουδο και περισσότερο για τον αγρότη η πρασινάδα και γίνεται σύμβολο της γονιμότητας και της καρποφορίας.
Και από την εξοχή και τα χωράφια μπαίνει στο σπίτι, σε όλα τα σπίτια και σε όλο το χωριό. Έτσι, ο κεντρικός άξονας όλων αυτών είναι η λατρεία της βλάστησης, που την προσωποποιούν με τα «Μαγιόπουλα» και τους «Μάηδες», με το τραγούδι των παιδιών σε κάθε σπίτι, με μεταμφιέσεις και διάφορες παραστάσεις, όπως για παράδειγμα του παιχνιδιού με το Ζαφείρη, που σημειώσαμε μόλις πιο πάνω.
Κατά το μήνα Μάιο θεωρείται ότι γίνονται περισσότερο εύκολα μάγια. Κατά μια παρετυμολογία η λέξη αυτή συνδέεται με τη μαγεία και για το λόγο αυτό δεν τελούνται, για παράδειγμα γάμοι, για να μην μαγευτεί το αντρόγυνο. Ή ακόμη φοβούνται μην τους κλέψουν τη σοδειά από τα χωράφια και γι’ αυτό βάζουν ισχυρά φυλακτά, για να το αποφύγουν. Αυτός ο φόβος εξηγείται από τη λατρεία των αρχαίων Ρωμαίων, οι οποίοι τελούσαν το μήνα αυτόν τα Λεμούρια, γιορτή προς τιμήν των καταχθονίων δυνάμεων και, συνεπώς, ήταν αυτές επίφοβες μέρες.

Αναστενάρια
Ενδιαφέρουσα, όμως, εκδήλωση λαϊκής λατρείας με τη μορφή δρωμένου αποτελούν και τα Αναστενάρια, που τελούνται στις 21-23 Μαΐου προς τιμήν των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης. Είναι ένα θρακικό έθιμο, το οποίο με την ανταλλαγή των πληθυσμών του 1923 μεταφέρθηκε στη Μακεδονία. Περιλαμβάνει εκστατικούς χορούς με εντυπωσιακή πυροβασία των τελεστών κρατώντας τις εικόνες των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης, θυσία ζώου και συνιστά ένα προχριστιανικό έθιμο οι ρίζες του οποίου βρίσκονται στη διονυσιακή λατρεία.
Θρησκευτικές, λοιπόν, και φυσιολατρικές γιορτές συνυπάρχουν στο διάστημα αυτό, όπως και καθ’ όλη τη διάρκεια του έτους, σε μια αγαστή συνεργασία με κεντρικότερη αυτή του Πάσχα. Ο Μάρτης από τη μια μας οδηγεί προς τη μεγάλη ανάσταση του Χριστού και προετοιμάζει την αναγέννηση της φύσης και ο Μάης από την άλλη ολοκληρώνει την φυσική ανάσταση, για να μπούμε έπειτα στο καλοκαίρι. Η διατήρηση αυτή του παγανιστικού υποστρώματος, το οποίο συχνά παραμένει και αμετάβλητο μέχρι σήμερα, αποδεικνύει και την αντοχή των παραδόσεων.
Ο ιδεολογικός μετασχηματισμός των πολιτισμικών μορφών που επιχειρήθηκε, για να πάμε από μια υλιστική θεώρηση σε ιδεαλιστική παρέμεινε στην εξωτερική μορφή των λατρευτικών εθίμων, ενώ δεν κατέστη δυνατόν να μεταβληθεί και ο κόσμος των πρωταρχικών ιδεών του ανθρώπου. Κάτω από τα χριστιανικό περίβλημα ο λαϊκός νους εξακολούθησε να χρησιμοποιεί το μαγικό τρόπο σκέψης επικαλυμμένο με χριστιανικά μετανοηματοδοτημένα, βέβαια, σύμβολα.

*Ο Δημήτρης Ράπτης είναι εκπαιδευτικός