Το Αρτινό καρναβάλι έχει μια ιδιαιτερότητα. Είναι ένα από τα λίγα καρναβάλια με προσωπίδες που καθιερώθηκαν σαν προνόμιο κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας με την συνθήκη Δημήτρη Χαϊκάλη και Σουλτάνου Μουράτ στην Θεσσαλονίκη το 1448.
Το καρναβάλι έχει τις ρίζες του στους αρχαίους χρόνους και συνεχίστηκε και στην βυζαντινή περίοδο. Για τον Ελληνικό κόσμο αποτελούσε πάντα μια ιδιαίτερη γιορτή. Δεν θα σταθώ, όμως, στην προέλευση του αλλά πώς και πότε καθιερώθηκε στην Άρτα.
Έχουμε διαβάσει πολλές φορές την ιστορία πώς επικράτησε το καρναβάλι στην Άρτα. Σε διάφορα περιοδικά, ιστορίες, στα social media εμφανίζεται πολλές φορές η παρακάτω ιστορία: «Κάποτε, λοιπόν, στην Άρτα του 1405 ήταν Δεσπότης ο Κάρολος Α΄ ο Τόκκος που νοσταλγούσε τα έθιμα των Απόκρεων της πατρίδας του, δηλαδή το Βενετσιάνικο καρναβάλι.
Έτσι, παραμονές της αποκριάς το ζωντάνεψε στο αρχοντικό του. Μέχρι τα χαράματα κράτησε ο χορός και το γλέντι. Οι Αρτινοί προσκεκλημένοι που παραβρέθηκαν εκεί μολόγαγαν για μέρες για το ξεφάντωμα, για τους μασκαρεμένους, για τους γιατρούς και για το γλέντι πούγινε. Ζήτησαν, λοιπόν, από τον Κάρολο Τόκκο να τους δοθεί η άδεια να ντύνονται γιατρούδες και να φοράνε προσωπίδα κατά τις ημέρες των Απόκρεω». Πόση δόση αλήθειας έχει όμως αυτή η ιστορία; Μάλλον απέχει της αλήθειας και πρέπει να είναι πολύ μεταγενέστερη και μάλιστα να έχει και αρκετή δόση ανιστόρητης φαντασίας.
Ας πάρουμε τα πράγματα με τη σειρά: Στα 1405 δεν είναι Δεσπότης της Άρτας ο Κάρολος. Αυτός θα καταλάβει την Άρτα στα 1416. Δηλαδή 11 χρόνια αργότερα. Πέραν τούτου, ο Κάρολος δεν ήταν Βενετσάνος, ούτε καν φίλος των Βενετών. Ο Κάρολος είχε γεννηθεί κατά πάσα πιθανότητα στην Ζάκυνθο ή στην Κεφαλλονιά, όπου και μεγάλωσε. Ας τα δεχθούμε αυτά ως μικρολαθάκια.
Σαφώς γιόρταζαν στην Παλατινή Κομητεία (Κεφαλλονιά, Ιθάκη, Ζάκυνθο, Λευκάδα) το καρναβάλι αλλά στην Άρτα δεν το γιόρταζαν; Αντιθέτως και στους λεγόμενους Βυζαντινούς χρόνους ο Ελληνικός κόσμος γιόρταζε το καρναβάλι. Δεν χρειάστηκε να έρθει ο Κάρολος να το διδάξει. Και γνωρίζουμε, όπως γράφει και ο Hertzberg, πως τότε στις πόλεις της Ηπείρου υπερίσχυε το Ελληνικό στοιχείο, άρα και η κουλτούρα του.
Μην ξεχνάμε πως πριν τους Τόκκους η Άρτα κυβερνήθηκε και από Ελληνικής καταγωγής ηγεμόνες όταν οι γιορτές του καρναβαλιού τους, ήταν γνωστές από την Κωνσταντινούπολη αλλά και τους Ιταλούς Ορσίνι, που γνώριζαν, επίσης, το καρναβάλι. Αυτοί όλοι δεν γιόρταζαν; Μήπως πρέπει να αναζητήσουμε εδώ τα ίχνη της διήγησης περί της καθιέρωσης του Αρτινού καρναβαλιού; Άποψη μου είναι πως σε μια πόλη όπως η Άρτα που αναδεικνύεται την εποχή των ιπποτών, είναι λογικό να υπάρχουν τέτοιες γιορτές. Σε καιρούς ευημερίας, όπως ήταν η Άρτα τον καιρό των Αγγελοκομνηνών και Ορσίνι, όπου υπάρχει ήδη μια μικρή πνευματική αναγέννηση, είναι επίσης λογικό ο λαός να θέλει και να γλεντήσει. Και φυσικά μας είναι άγνωστο πως χειρίστηκαν οι Αλβανοί ηγεμόνες αυτές τις γιορτές.
Οι γιατρούδες που αναφέρονται εμφανίζονται αργότερα, μετά τους Τόκκους. Συγκεκριμένα ο Γιατρός εμφανίζεται όντως στην Ιταλία στην Commedia dell’ arte έναν αιώνα αργότερα. Άρα κι αυτό δεν αληθεύει. Οι μάσκες δεν ήταν άγνωστες στους Έλληνες. Ήταν αρχαίο έθιμο που αρχικά συμβόλιζε τους προγόνους. Φυσικά δεν μπορούμε να αμφιβάλουμε πως στην αυλή των Τόκκων έγιναν Ball Masce κάτι που συνηθίζονταν στον κόσμο των ιπποτών της Δύσης και κατ’ επέκταση στις κτήσεις των Λατίνων, στο Λεβάντε. Γιατί όμως αυτή η εμμονή με τον Κάρολο;
Την πρώτη γραπτή αναφορά που έχουμε για τον Κάρολο, την κάνει ο Μητροπολίτης Άρτας Σεραφείμ στο ιστορικό Δοκίμιο της πόλης, την οποία προφανώς φαίνεται να έχει ακούσει στην πόλη ή με μαθηματικά να το υπολόγισε Ιταλοί + καρναβάλι. Προσωπικά πιστεύω πως για να καταλάβουμε τι έχει γίνει και να ερμηνεύσουμε πιο σωστά τα πράγματα, πρέπει να δούμε τα γεγονότα της εποχής.
Στην Άρτα τελειώνει η περίοδος της Σερβοαλβανοκρατίας και η περιοχή βγαίνει μέσα από ένα χρονοβόρο πόλεμο μεταξύ Ιταλών και Αλβανών. Τον Οκτώβριο του 1416 εκτελείται στα Βομπλιανά ο τελευταίος των Μπούα Σπάτα, ο εξωμότης Γιακούμπ Σπάτα. Έτσι, τον Οκτώβριο το 1416, ο Κάρολος Τόκκος γίνεται κύριος της πόλης. Όμως ο Κάρολος είχε πρωτεύουσα και έδρα του τα Ιωάννινα. Άρα αν έγινε κάποιο Μπάλ μασκέ στην περίοδο του καρναβαλιού που να ενθουσίασε τους Αρτινούς τόσο πολύ, αυτό πρέπει να έγινε στην περίοδο του Καρόλου Β΄, ο οποίος εγκαταστάθηκε από το 1430 στην Άρτα.
Θα πρέπει να πούμε πως οι Τόκκοι επανάφεραν ξανά στην Άρτα τον ρυθμό ζωής που είχαν οι Αρτινοί. Και σ’ αυτό τον ρυθμό προφανώς ήταν και το καρναβάλι. Αρκούσαν όμως 19 χρόνια ενός «νέου εθίματος» για να γίνουν αντικείμενο διαπραγμάτευσης με τους Οθωμανούς; Ή ήταν κάτι που ήταν στα αιώνια έθιμα των Αρτινών; Μπορεί και τα δύο. Γεγονός είναι ότι στα προνόμια που δέχθηκαν οι Αρτινοί ήταν και το δικαίωμα της αποκριάς. Συγκεκριμένα το 4ο προνόμιο έγραφε τα εξής:
Προνόμιο 4ο: α) Οι Αρτινοί θα συνεχίσουν να έχουν το δικαίωµα της γιορτής της αποκριάς και να φοράνε προσωπίδας. β) Κατοχυρώνεται στους Αρτινούς το δικαίωµα της ελευθερίας να τελούν πανηγύρια, διασκεδάσεις καθώς και η ελεύθερη τελετή του γάµου.
Δεν είναι γνωστό πόσεις πόλεις κατοχύρωσαν επίσημα την γιορτή του καρναβαλιού σε συμφωνία, αλλά για να γιορτάζονταν σ’ όλον τον Ελληνικό κόσμο, μας αφήνει να καταλάβουμε πως οι Οθωμανοί δεν σταμάτησαν τη γιορτή. Μελετητές της γιορτής λένε ότι η γιορτή ήταν περισσότερο οικογενειακή και ο κόσμος μαζεύονταν στα σπίτια.
Αυτό βέβαια είναι σωστό ως προς ένα μέρος. Ο Μπάϋρον και ο Χόμπχάουζ που έτυχαν καρναβάλι στην Αθήνα μιλάνε για χορούς και μασκαρέματα. Ο Χόμπχαουζ γράφει «πως πολλοί μεταμφιεσμένοι τον επισκέφθηκαν και τον διασκέδασαν ολόψυχα. Περνούσαν μεταμφιεσμένοι από το σπίτι του, άλλος σε βοεβόδα, άλλος σε καδή ή άλλος σε Τούρκο επίσημο. Ως εντυπωσιακή μάλιστα καταγράφεται η ανοχή των Τούρκων στα ιδιαίτερα περιπαικτικά έθιμα των χριστιανών». Αν υπολογίσουμε πως και στην Άρτα στην απογραφή που έγινε στα αγαθά του θανόντα Γάλλου πρόξενου Dubroca βρέθηκαν μάσκες αποκριάς, μας αφήνει να καταλάβουμε πως η γιορτή της αποκριάς υπήρχε και στην Άρτα.
Πέραν τούτου δε η επαφή με την όμορη Βενετοκρατούμενη Πρέβεζα και τα Επτάνησα, όπως και οι εργάτες που έρχονταν από κείνα τα μέρη, συνέβαλαν στο καρναβάλι. Μεγάλο μέρος των Οθωμανών Μουσουλμάνων της Άρτας, οι οποίοι ήταν Ελληνικής – Χριστιανικής καταγωγής, έφεραν και εκείνοι αυτές τις συνήθειες μαζί τους και έτσι, παρότι που οι ίδιοι δεν μπορούσαν να λάβουν μέρος σ’ αυτές τις γιορτές λόγω θρησκείας, τις απολάμβαναν.
Ήταν συνήθειο οι μασκοφορεμένοι να περνούν από τα σπίτια και να πειράζουν τον κόσμο. Επίσκεψη, όπως βλέπουμε και από άλλα μέρη, δέχονταν και οι Οθωμανικές αρχές και μάλιστα ο βοεβόδας και ο κατής. Φαίνεται πως στα χρόνια της Επανάστασης, κάτι που είναι λογικό, σταμάτησε για κάποιο διάστημα, βλέποντας και την κατάσταση που επικρατούσε, αλλά από τα μέσα του 19ου αιώνα φαίνεται να παίρνει ξανά τα πάνω του. Στον χρόνο όπως και σήμερα αυτά εξελίσσονταν. Δηλαδή ο Πανάρετος, το γαϊτανάκι, ο γενίτσαρος, οι νύφες, ο αράπης, οι μπαούτες, η γκαμήλα, οι επτά δυνάμεις, ο ξυλοπόδαρος, οι γιατρούδες, σατιρικά δίστιχα και τετράστιχα και τόσα άλλα. Χαρακτηριστικά του Αρτινού καρναβαλιού.
Πηγές Κειμένου: 1. Αετός των Τζουμέρκων, Στην Άρτα… «Μια φορά κι έναν καιρό…»! 6 Φεβρουαρίου 2015. 2. Σεραφείμ Ξενόπουλος, Ιστορικό Δοκίμιον περί Άρτης και Πρεβέζης. 3. Ελευθερίου Γ. Σκιαδά, Οι Αθηναίοι την εποχή του Λόρδου Βύρωνα ξεφάντωναν με το καρναβάλι. 4. Ιστορικά στοιχεία της Άρτας, περί των Τόκκων. 5. Μαρία Στυλιανού, Η κοινωνία στο Ιόνιο κατά την όψιμη Βενετοκρατία. 6. Σιορόκας, Το Γαλλικό Προξενείο της Άρτας. 7. Αθανάσιος Δασκολαθανάσης, οι Αποκριές στο Βυζάντιο, άρθρο 2014, Ιστορία Βυζαντινής Αυτοκρατορίας.
