Την ιστορία – δυστυχώς – την έχουμε διδαχθεί έτσι που να νομίζουμε πως ό,τι ήρθε με την Οθωμανοκρατία -Τουρκοκρατία, έφτασε έτσι ξαφνικά και σαν ακρίδα έπεσε πάνω από τον Ελληνισμό!
Ακόμα και σήμερα πολλοί είναι αυτοί που για λόγους χ-ψ θέλουν να αγνοούν τι προϋπήρχε. Αναφερόμενος στην ιδιαίτερη πατρίδα μου την Ήπειρο, προϋπήρχε έως το 1204 η Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, γνωστή σε μας σήμερα (όχι στους τότε) σαν Βυζάντιο και διάδοχος αυτής για περίπου 2,5 αιώνες το Δεσποτάτο της Ηπείρου.
Όπως κάθε κράτος, προκειμένου να διατηρήσει στρατό, να κάνει έργα αλλά και να θρέψει έναν μηχανισμό λειτουργίας, χρειάζεται έσοδα. Τα έσοδα αυτά έρχονται μόνο μέσω της φορολογίας, η οποία στις περισσότερες περιπτώσεις επιβαρύνει τις κατώτερες τάξεις.
Είναι πέραν κάθε λογικής να πιστεύουμε πως όλες αυτές οι αυτοκρατορίες ήταν κράτη δικαίου. Ουσιαστικά οι πλατιές μάζες τις αλυσίδες άλλαζαν. Ο ένας σε έδενε από το πόδι, ο άλλος από το χέρι και ο τρίτος από το λαιμό. Τόσο ο Κορδάτος στην Ιστορία του Ελληνικού Έθνους όσο και ο Σαββίδης, όπως και πολλοί άλλοι πιστεύουν πως οι βαριές φορολογίες στην Μικρά Ασία και η συμπεριφορά των φοροεισπρακτόρων ήταν ένας από τους λόγους εξισλαμισμού. Βέβαια, έπαιξαν και άλλοι παράγοντες ρόλο, αλλά φαίνεται να συνέβαλε κι αυτό.
Ανιχνεύοντας τις μεσαιωνικές φιλολογικές πηγές θα συναντήσουμε λέξεις όπως: «τέλη», «τελέσεις», «δημόσια τέλη», «δοσίματα» κτλ. Όλα αυτά είναι ορολογίες φορολογίας. Οι δε «τελεσταί» ή «τελούντες είναι οι φορολογούμενοι. Τους δε φοροεισπράκτορες τους συναντάμε σαν “σύνδικους», «επόπτες» και στον ύστερο μεσαίωνα σαν «υποδέκτες».
Τόσο στο Βυζάντιο και στο Δεσποτάτο αλλά και κατά την Οθωμανοκρατία, οι φόροι χωρίζονταν σε άμεσους και έμμεσους. Οι υπεύθυνοι είσπραξης των άμεσων φόρων στο Βυζάντιο και στο Δεσποτάτο φαίνεται ότι ήταν οι «Κανονικάριοι», ενώ τους έμμεσους τους νοικιάζανε στους λεγόμενους «Τελώνες». Έτσι και στην Οθωμανοκρατία οι υπεύθυνοι για την άμεση φορολογία ανήκαν στο κρατικό ταμείο ενώ τους έμμεσους τους νοικιάζανε συνήθως σε πασάδες, σπαχήδες, μπέηδες κτλ.
Θα αναφερθώ εδώ σε μερικούς μόνο από τους φόρους που τους συναντάμε στο Βυζάντιο και στο Δεσποτάτο και που με την σειρά τους πέρασαν στα χέρια των Οθωμανών.
1. Καπνικάριον ή «καπνικόν» για κάθε «καπνοδόχο» ή «εστία», δηλαδή για κάθε οικογένεια. Οι συλλέκτες του φόρου αυτού ονομάζονταν «καπνικάριοι» και ανήκαν στην κατηγορία των άμεσων φόρων. Τον φόρο τον συναντάμε και στους Οθωμανούς, οι οποίοι φορολογούν ανάλογα τους χανέδες, δηλαδή εστίες. Όπως και οι Βυζαντινοί δεν μετρούν κατά άτομο αλλά ανά εστία/ χανέ.
2. Ο φόρος «τέλος» ήταν για τους αγρότες που είχαν χωράφια και ζώα. Ο φόρος αυτός γνωστός από παλιότερα σαν «συνωνή», λατινικά «coemptio», αποτελούσε φορολόγηση ανάλογα με τον αριθμό των ζώων που χρησιμοποιούνταν για την καλλιέργεια ενός κτήματος, ενώ υπήρχε και φόρος για οικόσιτα ζώα, όπως για τους χοίρους. Στους Οθωμανούς θα τον συναντήσουμε σαν τσιφτίδικο, δηλαδή των ζευγολατών, ενώ και αυτοί κράτησαν τον φόρο των οικόσιτων ζώων και δη των χοίρων.
3. Η αγγαρεία. Φόρος για να προσφέρουν οι αγρότες δωρεάν υπηρεσία στον γαιοκτήμονα. Στα Οθωμανικά κατάστιχα θα τον βρούμε σαν Αβαρίκ και χρησιμοποιούνταν συχνά από την Πύλη και του τοπάρχες της. Μεγάλη χρήση αυτού του νόμου έκανε στην Ήπειρο ο Αλή πασάς και μάλλον θα πρέπει να υποθέσουμε πως στον ύστερο μεσαίωνα τον είχαν και οι Τόκκοι.
3α. Παραγγαρεία: Επίταξη ζώων και αμαξών σε περίπτωση ανάγκης. Και οι ανάγκες δεν έλειπαν σχεδόν ποτέ.
4. Ο βιολογικός φόρος ή βιολογία. Προφανώς ένας φόρος ύπαρξης, γνωστός και σαν κεφαλικός. Θα μπορούσαμε να τον παρομοιάσουμε και με τον φόρο της Σπέντζας ή χαράτσι. Οι ρίζες του ανάγονται στην Ρωμαϊκή περίοδο και είναι γνωστός σαν κεφαλικός φόρος, από το οποίο εξαιρούνταν οι δούλοι. Αργότερα οι μοναχοί και μοναχές, πράγμα που κράτησαν και οι Οθωμανοί.
5. Η Πρεβένδα ή Πρέβενδα – γνωστό και σαν εξαμόδι, προφανώς φόρος δημητριακών. Με βάζει σε σκέψη και για το τοπωνύμιο Πρέβεζα όπου μπορούσε να υπήρχε κάποιο τελωνείο και να πληρώνονταν ο συγκεκριμένος φόρος. Φόρος που συνεχίστηκε και με τους Οθωμανούς.
6. Ζημία, ένα είδος προστίματος. Μπορούσε να είναι οτιδήποτε. Τον κράτησαν και οι Οθωμανοί.
7. Ψωμοζημία. Οι κάτοικοι μιας περιοχής όφειλαν να προσφέρουν στον ηγεμόνα της περιοχής αλλά και στον γαιοκτήμονα και τις συνοδείες τους έτοιμο ψωμί, βελανίδι και πρινοκόκι ή κάποια αντίστοιχα. Τον κράτησαν και οι Οθωμανοί και μάλιστα τον πλούτισαν και με τρόφιμα. Αργότερα, ο Αλή πασάς τα ονόμαζε αυτά φιλοξενίες. Σύμφωνα με τον Michael Rothmann, φαίνεται να υπήρχε και στην Δυτική Ευρώπη.
8. Φόρος για αμπελώνες. Τον κράτησαν και οι Οθωμανοί. Στην περιοχή της Ηπείρου ήταν γνωστός σαν Βağat ı müselmanan και ο φόρος ανέρχονταν στα 1,60% της σοδειάς
9. Φόρος αλιείας και αλατιού.
10. Φόρος γάμου και εγκληματιών, δηλαδή βιαστών. Σύμφωνα με Οθωμανικά φορολογικά κατάστιχα ο φόρος συνέχισε να υπάρχει.
Υπάρχουν μια σειρά ακόμα φόρων, τους οποίους οι Οθωμανοί τους πήραν έναν προς έναν ανάλογα με τον τοπάρχη και τους έκαναν χειρότερους. Σε τελική ανάλυση πολλά δεν άλλαξαν όπως βλέπουμε για την φτωχολογιά. Αντίθετα, ανά πενταετία ή τριετία έπρεπε να αποδίδουν και έναν πιο σκληρό φόρο, έστω και αν ήταν μικρός στον αριθμό, τον φόρο του Devserme, δηλαδή του παιδομαζώματος, για τον οποίο θα κάνω άλλη αναφορά.
Πηγές: 1. Αλέξιος Κ. Σαββίδης, «Βυζάντιο – Μεσαιωνικός κόσμος – Ισλάμ», Εκδόσεις Παπαζήση 2007. 2. Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος Ζ’, Εκδοτική Αθηνών. 3. Κορδώσης, «Η Μεσαιωνική Άρτα», «ΣΚΟΥΦΑΣ». 4. Κορδάτος, «Μεγάλη ιστορία της Ελλάδος», Τόμος 300-1204. 5. Πρώτο Θέμα, Άρθρο: Το φορολογικό σύστημα στο Βυζάντιο. 6. Βυζαντινή Ιστορία, φόροι και οικονομικά προβλήματα, Διαδίκτυο.
