Ζούμε εποχές μιας σουρεαλιστικής δημοκρατικής εκδοχής. Σαν να βρισκόμαστε σ’ ένα διαρκές κακόγουστο καρναβάλι και σε μιαν ατέλειωτη αποκριά, καθώς μάλιστα ήρθαν έτσι τα πράγματα και, κατά έναν δαιμονικό τρόπο, η εκταφή των αρχαίων λειψάνων συνέπεσε με την εμφάνιση και την απόλυτη κυριαρχία της καινούργιας μάσκας. Κι εκεί που σκέφτεσαι πως κάπου εδώ σταματά ο κατήφορος και η παρακμή, με το καρναβάλι, κορυφωμένο την Καθαρά Δευτέρα, να υποδέχεται ξεθεωμένο τη μεγάλη σαρακοστή, εδώ ακριβώς ακολουθεί η επόμενη πράξη της ιλαροτραγωδίας που μας ρίχνει ακόμα πιο κάτω. Και η αποκριά μοιάζει να παρατείνεται στο διηνεκές.
Δυστυχώς ξεχνάμε. Ή μάλλον αγνοούμε. Ή μάλλον δε νοιαστήκαμε να μάθουμε ποτέ. Είναι ύβρις αβάσταχτη να επενδύεις στις φυσικές καταστροφές και στις θεομηνίες την άνοδό σου στην εξουσία. Γιατί οι ίδιες αυτές φυσικές καταστροφές και θεομηνίες θα σε εκδικηθούν και θα σε γκρεμίσουν μια μέρα. Είναι ύβρις, επίσης, να σπεύδεις, άμα τη ανόδω σου σε αυτή, να κατασκευάσεις μια καλοπληρωμένη κάστα κονδυλοφόρων και υμνωδών, έναν χορό, τρόπον τινά, θεραπόντων, που παίρνουν εντολές να στρέφονται λατρευτικά γύρω απ’ το βωμό σου και να μετατρέπουν μεθοδικά και συστηματικά το δικό σου ψέμα σε αλήθεια και την αλήθεια των άλλων σε ψέμα. Γιατί αυτός ο χορός θα σε προδώσει μια μέρα και θα σ’ εγκαταλείψει στο έλεος της μοίρας σου, ψάχνοντας να βρει άλλους τώρα χορηγούς και να προσκυνήσει άλλους βωμούς.
Το δράμα δεν τιθασεύεται και δε χειραγωγείται. Προχωρά με τους δικούς του κανόνες, καθώς προχωρά και η ζωή. Και τυλίγει τον άνθρωπο στα πλοκάμια του. Τον άνθρωπο που ξιπάζεται. Κι από κάποιο σημείο και μετά, καθώς σφίγγει η πλοκή και φτάνει σε αδιέξοδα, μπαίνει κατ’ ανάγκη ο μύθος στη φάση της λύσης, της αλήθειας, με άλλα λόγια, και της νέμεσης, της τιμωρίας, απλούστερα. Γιατί όχι μόνο οι υποκριτές αλλά και ο χορός κάποια στιγμή βγαίνουν απ’ την πλάνη τους και δεν πιστεύουν πλέον ούτε οι ίδιοι τα ψέματα που σώρευσαν και τους έπνιξαν. Ο βασιλιάς είναι πλέον γυμνός. Και ο χορός στο κενό. Και η αλήθεια ένα θηρίο μπροστά τους, με το φως της να τους ανακρίνει και να τους γκρεμίζει απ’ τους ψεύτικους θρόνους τους: η μοιραία πτώση και η αναπόφευκτη τιμωρία. Και η κάθαρση.
Μπορεί με την υπερβολή να καταλάβεις την εξουσία. Και να εμφανίζεσαι -ή να σε εμφανίζουν- στη σκηνή με τους βαρύγδουπους τίτλους και τον μανδύα τού σωτήρα, του προστάτη και του παντοδύναμου μεσσία! Είναι βέβαιο, ωστόσο, πως με την υπερβολή θα τη χάσεις. Το μικρόβιο που την κατατρώει δε βρίσκεται έξω. Βρίσκεται μέσα της και τη θρυμματίζει, καθώς βρίσκεται το σαράκι μέσα στο ξύλο και το ροκανίζει. Κι ο εχθρός τελικά δεν είναι άλλος παρά ο ίδιος εσύ. Που αρμενίζεις στα πέλαγα της φαντασίας σου ανέμελος χωρίς πηδάλιο και πυξίδα. Δέσμιος της μοίρας σου. Και θύμα της έπαρσής σου.
Μόνο που στην κερκίδα υπάρχει και το κοινό που παρακολουθεί το δράμα, συμμετέχοντας στις εντάσεις του και συμπάσχοντας με τους πρωταγωνιστές του. Μπορεί στην αρχή να χαίρεται με τα μεγάλα λόγια των ηρώων της σκηνής και να προσδοκά μεγάλα για το μέλλον του κέρδη. Μα καθώς ξετυλίγεται το κουβάρι του μύθου, αισθάνεται ανησυχώντας πως κάτι στην ιστορία πάει λάθος. Λίγο λίγο αντιλαμβάνεται πως οι ήρωες πάσχουν από τις εσωτερικές τους αδυναμίες και αντινομίες. Η αλαζονεία τυφλώνει. Και ορθώνει τριγύρω τα σκοτεινά τείχη μιας τύφλωσης που νομίζει πως βλέπει παντού και βλέπει τα πάντα. Και τα αισθήματα αλλάζουν: γίνονται οίκτος και φόβος. Κι ύστερα οργή και θυμός. Και φωνές μετά και συνθήματα εναντίον, με το αγωνιώδες αίτημα να πέσει επιτέλους η αυλαία του δράματος και να κατανοήσουν οι αρχηγοί του, ή τουλάχιστον τα μέλη του χορού, την αιτία του κακού.
Αν ένα πράγμα δίδαξε την ανθρωπότητα το αρχαίο θέατρο και συνολικότερα η κουλτούρα των αρχαίων Ελλήνων, αυτό είναι το μέτρο, η αναζήτηση της μεσότητας και η αποφυγή των άκρων. Αλλά και ο αυτοέλεγχος και η αυτογνωσία: το άτομο είναι μέρος ενός όλου κι όταν με τα λόγια του και τις πράξεις του υποτιμά και περιφρονεί το όλον, τότε το όλον στρέφεται εναντίον του. Και το κατεβάζει απ’ τους θρόνους του. Με πολλούς τρόπους.
* Ο Δημήτρης Βλαχοπάνος είναι φιλόλογος, συγγραφέας και λογοτέχνης
