Για την παιδεία της Οθωμανικής περιόδου έχουν ειπωθεί και γραφτεί πάρα πολλά. Από κρυφά σχολειά έως μεγάλες σχολές που άνθησαν και έγιναν πύργοι της γνώσης.

Μέσα από την έρευνα που ασχολούμαι πολλά χρόνια τώρα, πολλοί φαντάζονται μια παιδεία σημερινών χρόνων. Πρόγραμμα διδασκαλίας, μισθωτούς δασκάλους κτλ. Φυσικά όλα αυτά δεν υπήρχαν όπως τα φαντάζονται πολλοί σήμερα. Έχει επικρατήσει η άποψη πως στην περίοδο της Οθωμανοκρατίας υπήρχαν μόνο κρυφά σχολειά και τέρμα.
Αρκετοί είναι αυτοί που δεν δέχονται τις Σχολές που υπήρχαν ή αναπτύσσουν κάποια θεωρία πάνω σ’ αυτό πέραν κάθε λογικής. Δυστυχώς, η παιδεία στην περίοδο της Οθωμανοκρατίας εξελίχθηκε από τόπο σε τόπο διαφορετικά. Για να καταλάβουμε πώς ακριβώς εξελίχθηκε η παιδεία στην περιοχή της Ηπείρου, πρέπει να γυρίσουμε λίγο πίσω.
Για τους βυζαντινούς χρόνους γνωρίζουμε πως η παιδεία εξελίχθηκε μόνο στα μεγάλα αστικά κέντρα της Αυτοκρατορίας. Για την Ήπειρο έως την ίδρυση του Δεσποτάτου, δεν υπάρχουν ιδιαίτερες αναφορές, με εξαίρεση και υπόθεση την Νικόπολη. Με την ίδρυση του Δεσποτάτου, μάς είναι γνωστό πως στα Ιωάννινα άνοιξε η Σχολή Σπανού -Φιλανθρωπινών στο Νησί, ενώ στην Άρτα δίδαξε κάποιος λόγιος της εποχής, ο Κωνσταντίνος Ερμονιακός.
Πλέον αυτού, γνωρίζουμε πως οι Μονές ήταν αυτές που διατηρούσαν την μόρφωση και παιδεία. Αυτά διατηρήθηκαν και στην περίοδο των ξένων ηγεμόνων του Δεσποτάτου.
Επί Τόκκων, μάλιστα, η Άρτα πρέπει να είχε το Ελληνικό Λύκειο, το οποίο διατηρήθηκε και επί των Οθωμανών έως την καταστροφή του και την αντικατάσταση αυτού από την Σχολή Φιλίππου Μανωλάκη. Αρχές του 1700, ο Αναστάσιος Μιχαήλ από την Νάουσα αλλά και ο Λαρισαίος Αλέξανδρος της Ελλάδος, θα κάνουν λόγο για σχολεία στην Ήπειρο.
Στα μισά του 18ου αιώνα, ο Ηπειρώτης με καταγωγή από το Ζαγόρι Γεώργιος του Κωνσταντίνου, θα είναι από τους πρώτους που θα συντάξει κατάλογο με αναφορά ποιές πόλεις του Ελληνισμού είχαν κοινά σχολεία και σπουδαστήρια. Δεν συμπεριλαμβάνει τις Μονές. Έτσι, λοιπόν, φαίνεται πως στα Ιωάννινα υπάρχουν τρία κοινά σχολεία, στην Άρτα ένα ή δυο, ενώ δεν καταγράφει για άγνωστους λόγους της Παραμυθιάς, όπου στα 1681 ιδρύθηκε το ανώτερο ίδρυμα της Ελληνικής Δημόσιας Σχολής Παραμυθιάς.
Σχολεία υπήρχαν ακόμα σε Ζίτσα, Κόνιτσα, Μέτσοβο, Ανήλιο, Συρράκο, Καλαρρύτες. Στην Βενετοκρατούμενη Πάργα δεν υπάρχει σχολείο. Παραδίδονταν μόνο μαθήματα κατ’ οίκον. Το δε Ζαγόρι, λόγω των προνομίων με την συνθήκη του Βοΐνικου, είχε σχεδόν σε κάθε χωριό και σχολείο. Σχετικά λίγες είναι οι πληροφορίες μας για το Σούλι, αν υπήρχαν δηλαδή σχολεία.
Επίσης, στα κοντινά Τζουμέρκα, μια σειρά Μονών διατηρούσαν κοινά σχολεία (λέγονταν και σχολεία των ιερών γραμμάτων, επειδή εκεί δινόταν βάση στην θρησκευτική εκπαίδευση και τα παιδιά μάθαιναν γράμματα από εκκλησιαστικά βιβλία). Αυτά συναντιούνται στις Μονές Βολίζης, Κηπίνας, Μελισσουργών, Σχορέτσιανα (Καταρράκτης), Ραφταναίους, Γουργιανά, Βουργαρέλι και φυσικά γράμματα μπορούσε να διδαχθεί κανείς και στη Μονή Κάτω Παναγιάς.
Στην περιοχή της Λάκκας, πριν το τανζιμάτ, δεν μας είναι γνωστά κάποια σχολεία όπου εξαίρεση αποτελούν εδώ οι Παπαδάτες, που σύμφωνα με την παράδοση άνοιξαν σχολείο αφού τους προέτρεψε ο πάτερ Κοσμάς ο Αιτωλός. Σχολείο είχε και το Λέλοβο όπως και το Ιμάμ Τσαούς στον κάμπο (Άγιος Σπυρίδωνας), το οποίο οφείλεται μάλλον στους Ζαγορίσιους Νουτσαίους (μέντορες του Αλή), που είχαν βοσκοτόπια εκεί. Αν αναρωτηθούμε τι γίνεται στα υπόλοιπα χωριά, τότε θα πρέπει να δούμε τι είναι αυτοί οι οικισμοί και τι κατάσταση επικρατούσε.
Αμφισβητούμε τα λεγόμενα κρυφά σχολειά; Φυσικά όχι. Αν και δεν έχουμε αποδείξεις για τον τόπο μας, όμως κάλλιστα μπορούμε να φανταστούμε σε κάποιες χρονικές περιόδους ότι μικροί, κακοί και αμόρφωτοι ηγεμονίσκοι, απαγόρευαν τα σχολεία. Επειδή έχει συμβεί σ’ άλλες περιοχές, δεν μπορούμε να αποκλείσουμε ότι δεν έγινε και στην εξεταζόμενη περιοχή. Δεν ήταν, όμως, ο γενικός κανόνας.
Φεύγουμε από τις πόλεις και μεγάλα κεφαλοχώρια και πάμε στην επαρχία. Οι οικισμοί είναι είτε αγροτικοί είτε κτηνοτροφικοί. Τα παιδιά ήταν η εργατική δύναμη που δεν μπορούσαν να λείπουν από την παραγωγή. Ακόμα και στο ελεύθερο Ελληνικό κράτος έως τις ημέρες μας έφτασε αυτό το φαινόμενο. Για λόγους Χ Ψ, οι γονείς δεν έστελναν τα παιδιά σχολείο. Πόσες ταυτότητες είχαμε με το ΑΓΡΑΜΜΑΤΟΣ; Αν μελετήσει κανείς το αρχείο της Ορκωμοσίας Πολιτών Άρτας του 1881 ακόμα και στους έως 40 ετών θα δει να υπογράφουν σαν αγράμματοι. Παρότι που στην Άρτα υπήρχαν σχολεία από το 1838 και μετά. Δουλειές, όμως, ανάγκαζαν τους γονείς να κρατούν τα παιδιά μακριά από το σχολείο.
Και να ξανάρθουμε πίσω, τα ολιγοστά γράμματα, τα οποία θα μπορούσαν να μάθουν τα παιδιά θα ήταν κατά τις απογευματινές ώρες σε κάποιο χώρο και πολλές φορές από τον ιερέα του χωριού. Πού να βρίσκονταν χρήματα για να πληρωθεί δάσκαλος! Ειδικά οι γεωργοί με το ζόρι έβγαζαν τα προς το ζην.
Ταυτόχρονα, οι οικισμοί της υπαίθρου ήταν ευάλωτοι. Λη-στές, άγρια ζώα που έμπαιναν στα χωριά, αλλά και αλιτήριοι φανατικοί μουσουλμάνοι που επιδίδονταν στην αρπαγή χριστιανοπαίδων, προκειμένου να τα πουλήσουν ή να τα εξισλαμίσουν, ανάγκαζαν τους χωρικούς να βρουν ένα ασφαλές καταφύγιο – οίκημα, όπου θα γίνονταν το λεγόμενο μάθημα.
Προφανώς εκεί κρατούσαν και κάποιοι καραούλι για την ασφάλεια των παιδιών. Περισσότερο βλέπω αυτό σαν κρυφό σχολειό παρά τις συνήθεις ιστορίες ότι απαγορεύονταν να διδαχθούν Ελληνικά με σκοπό να ξεχάσουν την μητρική τους και την πίστη. Ένας απόλυτος εξισλαμισμός των οικισμών σήμαινε αυτόματα και λιγότερους φόρου, κάτι που δεν θα συνέφερνε την Αυτοκρατορία.
Στα μισά του 17ου αιώνα όταν τα ταμεία άρχισαν να μαζεύουν λιγότερα χρήματα, άρχισε να δυσκολεύει όλο και περισσότερο το «προτσές» του εξισλαμισμού και φυσικά καταργήθηκε και το παιδομάζωμα. Από το 1830 και μετά θα αρχίσουν έναν – ένα να ανοίγουν σχολεία και στην δεκαετία 1870 – 1880 κάθε χωριό θα έχει το δικό του.
Η συντήρηση γίνονταν από κάθε μια ξεχωριστά τοπική κοινότητα, αλλά τον κύριο ρόλο της χρηματοδότησης τον είχε αναλάβει η εκκλησία. Οι δάσκαλοι στις πλούσιες κοινότητες πληρώνονταν μετρητοίς ενώ σε κοινότητες – οικισμούς με μικρά έσοδα, πέρα από ένα ποσό που συμφωνούσαν με τον δάσκαλο, η διαφορά δίνονταν σε καλαμπόκι, σιτάρι, κριθάρι κτλ ανάλογα με την παραγωγή.
Ο Τρύφων Ευαγγελίδης παρουσίασε ένα δίτομο έργο στα 1936 και 1938 όπου κατέγραψε τα σχολεία στην Οθωμανοκρατία, και όπου ήταν δυνατόν και δασκάλους. Για την Ήπειρο αφιερώνει 40 σελίδες.