Τα Οθωμανικά φορολογικά κατάστιχα μάς μαρτυρούν πως οι Οθωμανοί κατά την διάρκεια της εξάπλωσής τους στην Ήπειρο, τουλάχιστον επί δυο αιώνες, ανέχονται την επιβίωση των χριστιανών τιμαριούχων και αφήνουν ελεύθερη την λειτουργία των κοινοτικών θεσμών.
Ο Αραβαντινός και ο Σεραφείμ Ξενόπουλος, διασώζουν την πληροφορία για τα δικαιώματα των χριστιανών τιμαριούχων ώστε να κρατήσουν τα τιμάριά τους. Οι τιμαριώτες (Σπαχήδες), δηλαδή οι κάτοχοι τιμαρίου, είχαν, ανάλογα με τον κλήρο που τους παραχωρούσε ο Σουλτάνος, την υποχρέωση να εκστρατεύουν μόνοι ή με έναν αριθμό ακολούθων, κάθε φορά που εκκαλούντο.
Έτσι, επί δύο αιώνες, όταν έφτανε ή Σουλτανική διαταγή, οι τιμαριούχοι της Ηπείρου συγκεντρώνονταν στα Ιωάννινα και από εκεί ξεκινούσαν με τις χριστιανικές τους σημαίες που εικόνιζαν τον Άγιο Γεώργιο. Όταν, όμως, έφταναν στην Πίνδο, τις δίπλωναν και άνοιγαν τις τουρκικές. Στα προνόμια της Άρτας βλέπουμε πως οι Αρτινοί είχαν διασφαλίσει ακόμη και το να έχουν δικαίωμα να φορούν σπιρούνια, πράγμα που σημαίνει να είναι κάτοχοι αλόγων, κάτι που απαγορεύονταν στους απλούς πολίτες.
Επιπροσθέτως, σε τοπικό επίπεδο, οι Σπαχήδες διέθεταν μικρές ομάδες ενόπλων και αναλάμβαναν την φρούρηση διαβάσεων, δρόμων κτλ. Άλλωστε, η Οθωμανική φρουρά της Άρτας, δεν ήταν μεγαλύτερη των 60 έως 100 στρατιωτών και μάλιστα στον 17ο αιώνα, μας λέει ο Βενετός προνοητής της Πρέβεζας, πως δεν ξεπερνούσε τα 60 άτομα.
Οι Σπαχήδες εκμεταλλεύονταν τα σχετικά τιμάρια και πρόσφεραν τις σχετικές στρατιωτικές υπηρεσίες. Τα τιμάρια αυτά έφερναν, λοιπόν, και τα ονόματα των ιδιοκτητών. Τέτοια ονόματα τιμαριούχων βρίσκουμε στα Οθωμανικά φορολογικά κατάστιχα Άρτας του 1520-1530, από τα οποία παραθέτω μερικά. Βέβαια δεν γνωρίζουμε από κάποια άλλα έγγραφα αν αυτοί που αναφέρονται στα κατάστιχα ήταν τότε όλοι εν ζωή ή υπήρχαν μόνο τα κτήματα με απογόνους αυτών. Αν λάβουμε υπόψη, όμως, την οικογένεια Αρμεριώτη, θα την βρούμε λίγο αργότερα στην Βενετία και στον χώρο αυτό θα έχουμε το χωριό Γραμμενίτσα.
Μερικά κτήματα παρέμειναν χωριά με το όνομα του πρώτου ιδιοκτήτη. Πχ Κυρ Νικολός => Κυρνικολού =>Ανθότοπος, Κωστάκης=>Κωστακιόι=>Κωστακιοί, Γιώργος Σούλης=> Σουλιογιωργουσιοί=> (συνοικισμός Χαλικάδων) και έφτασαν ως τις μέρες μας. Αλέξης, Αγγελάνος, Αρμιριώτης (Γραμμενίτσα), Σεργιάννης, Τσιρκογιάννης, Δημήτης Μόσχος, Έρμενος, Φραγκίς, Τσίρκας, Σκιρίδης, Σκεριάδης, Βρανόπουλος, Κωστάκης, Κωστόπουλος, Κώστας, Μάρης, Μιχάλης Γκόρος, Μιχάλης Γιώργος, Νικόλας, Νικόλας Κιρχανόπουλος, Petr veled-i Yoro (ίσως όχι ελληνόφωνος), Θεόδωρος, Γιάννης, Γιάννης Ιργόπουλος, Γιώργος Κονδολύκος, Γιώργος Μιχάλης, Γιώργος Πέτρου, Γιώργος Σούλης, Γιώργος στις Κεραμάτες, Κώστας στην Τοπολγιάνι (Κάμπος Άρτας), Σκούρας.
Μετά τον αναγκαστικό εξισλαμισμό των Σπαχήδων δεν εμφανίζονται πλέον τέτοια ονόματα στους καταλόγους. Στον 17ο αιώνα έχουμε πλέον σχεδόν τα χωριά, όπως τα γνωρίζουμε σήμερα, με την παλιά ονομασία βέβαια. Σ’ αυτό μας βοηθούν και οι Βενετικοί φορολογικοί κατάλογοι προστασίας αλλά και Βενετικοί χάρτες.
Αν ρωτήσει κάποιος τι απέγιναν οι χριστιανοί Σπαχήδες, τα πράγματα είναι απλά. Όσοι εξισλαμίστηκαν κράτησαν τα κτήματά τους και όσοι αρνήθηκαν, προφανώς πούλησαν και μετοίκησαν ή τους αφαιρέθηκαν τα κτήματα. Ο Παντελής Καρύκας, σε άρθρο του στο SilPres, γράφει: «Έως και τον 16ο αιώνα υπήρχαν και χριστιανοί τιμαριούχοι. Ονομαστοί ήταν οι Ηπειρώτες τιμαριούχοι, οι οποίοι και διακρίθηκαν στον πόλεμο των Οθωμανών κατά των Περσών. Κατόπιν, όμως, υποχρεώθηκαν είτε να εξισλαμιστούν, είτε να χάσουν τους κλήρους τους. Οι περισσότεροι επέλεξαν το πρώτο και αφομοιώθηκαν με τους κατακτητές».
Για το θέσπισμα της εξώσεως των χριστιανών Σπαχήδων αναφέρεται και ένας αδελφός του πάπα Νικολάου Γλυκύ, που πέθανε στη Βενετία το 1790 σε ηλικία 114 ετών.
Στις τελευταίες ημέρες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, πέρα από τον Καραπάνο και τον Παχύ, θα βρούμε ακόμη κάποιους Έλληνες τσιφλικάδες, αλλά το 98% είναι μόνο μουσουλμάνοι.
Πηγές: Απόστολου Βακαλόπουλου, Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, τόμος Α’, Θεσσαλονίκη 1974. Παναγιώτης Αραβαντινός, Χρονογραφία Ηπείρου, τόμος Β΄. Σεραφείμ Ξενόπουλος: Ιστορικό Δοκίμιο. Πρωθυπουργικά αρχεία Τουρκίας, Φορολογικά κατάστιχα 1520-1530. Παντελής Καρύκας: Οθωμανοί Σπαχήδες: Οι έφιπποι αντίπαλοι των χριστιανών. GEO History: Οι εξωμότες της Ηπείρου, οι Έλληνες που έγιναν μουσουλμάνοι.