Δεν ξέρω πόσοι μπορεί να το αντιλήφθηκαν μέσα στον κυκεώνα των γεγονότων που πλημμυρίζουν τις οθόνες μας αυτές τις μέρες, αλλά αυτή τη βδομάδα γιορτάζεται η ημέρα της δημοκρατίας!
Η Διεθνής Ημέρα Δημοκρατίας εορτάζεται κάθε χρόνο στις 15 Σεπτεμβρίου με πρωτοβουλία της Διακοινοβουλευτικής Ένωσης (IPU) από το 1997, ενώ από το 2007 υιοθετήθηκε από τη Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ. Η Δημοκρατία σε όλες τις εκφάνσεις της, από την Αρχαία Αθήνα έως τη σύγχρονη εποχή, όπου συνεχώς διευρύνεται γεωγραφικά, είναι το πιο συμμετοχικό πολίτευμα που γνώρισε η ανθρωπότητα. Ο εορτασμός στοχεύει στην ανάδειξη των αξιών που αντιπροσωπεύει η Δημοκρατία, μέσα από σειρά εκδηλώσεων και πρωτοβουλιών από κράτη και πολίτες. Στη χώρα μας, η Παγκόσμια Ημέρα Δημοκρατίας γιορτάζεται από το 2008 σε όλα σχολεία, με απόφαση του Υπουργείου Παιδείας. Ο εορτασμός περιλαμβάνει διαγωνισμούς έκθεσης και ζωγραφικής, με βραβεία, που αθλοθέτησε η Βουλή των Ελλήνων.
Ως εδώ, όλα καλά. Αξίζει, όμως, να αναρωτηθούμε, αν τελικά η δημοκρατία ήταν πάντοτε το πιο αποδεκτό πολίτευμα και τι ακριβώς σημαίνει δημοκρατία. Καταρχάς θα πρέπει να επισημάνουμε ότι το πολίτευμα αυτό είναι το τελευταίο που εμφανίστηκε χρονολογικά στην αρχαιότητα μετά από τη βασιλεία, την αριστοκρατία και την τυραννίδα. Επιπλέον δεν ήταν απολύτως και γενικά αποδεκτό, δεδομένου ότι στην αρχαιότητα σήμαινε την κυριαρχία του «δήμου», δηλαδή του λαού που δεν είχε ιδιαίτερη περιουσία και τον σχετικό παραγκωνισμό των πλουσίων από την εξουσία, μολονότι αυτοί πάντοτε έβρισκαν τρόπους να αναδεικνύονται.
Ο Περικλής και ο Αλκιβιάδης που υπήρξαν αρχηγοί των δημοκρατικών στην αρχαία Αθήνα δεν ήταν και τίποτε φτωχαδάκια της εποχής, τουναντίον είχαν τεράστια περιουσία. Δεν είναι τυχαίο ότι οι θεμελιωτές όλων των φιλοσοφικών συστημάτων από την αρχαιότητα ως τις μέρες μας διατηρούσαν επιφυλάξεις για τη συγκεκριμένη μορφή πολιτεύματος.
Ο Πλάτων, στην «Πολιτεία» του (με τον όρο «Πολιτεία» οι αρχαίοι εννοούσαν το πολίτευμα), ορίζει ως ιδανική μορφή πολιτεύματος μια δικτατορία της ολιγαρχίας του πνεύματος που θα φροντίζει για το καλό των πολλών, χωρίς να έχει δικαιώματα στον πλούτο, την οικογένεια και τις σωματικές ηδονές. Δεν το λες ακριβώς και δημοκρατία αυτό! Ο Αριστοτέλης, πάλι, στα «Πολιτικά» του, προβληματίζεται, ορίζοντας ως ιδανικότερη μορφή πολιτεύματος την «Πολιτεία» (σαν να λέμε το «Πολίτευμα», μ’ άλλα λόγια την ιδανική μορφή δημοκρατίας.
Γράφει χαρακτηριστικά: «Επειδή όταν λέμε “πολίτευμα” εννοούμε το σώμα που ασκεί τη διακυβέρνηση στην πόλη, και η “κυβέρνηση” είναι η ύψιστη αρχή στις πόλεις, αναγκαστικά η ύψιστη αρχή θα είναι ή ένα μόνο άτομο ή λίγα άτομα ή το σύνολο των πολιτών. Όταν λοιπόν ο ένας ή οι λίγοι ή το πλήθος ολόκληρο ασκούν την εξουσία για την εξυπηρέτηση του κοινού συμφέροντος, αυτά τα πολιτεύματα δεν μπορεί παρά να είναι ορθά· όταν, αντίθετα, η εξουσία ασκείται για την εξυπηρέτηση του ιδιαίτερου συμφέροντος είτε του ενός είτε των λίγων είτε του πλήθους, τα πολιτεύματα αυτά είναι παρεκκλίσεις και διαστρεβλώσεις των ορθών.
Συνηθίζουμε λοιπόν να ονομάζουμε: “βασιλεία” τη μοναρχία που αποβλέπει στο κοινό συμφέρον και “αριστοκρατία” το πολίτευμα στο οποίο τη διακυβέρνηση ασκούν λίγα άτομα · όταν, τέλος, κυβερνά ο λαός αποβλέποντας στο κοινό συμφέρον, αυτό το πολίτευμα (στα αρχαία ελληνικά: αυτή η πολιτεία) πήρε το όνομα “πολιτεία”, μια λέξη που είναι κοινή για όλα τα πολιτεύματα (στα αρχαία ελληνικά: για όλες τις πολιτείες). Παρεκκλίσεις των πολιτευμάτων που αναφέραμε είναι: της βασιλείας η “τυραννία”, της αριστοκρατίας η “ολιγαρχία”, της πολιτείας η “δημοκρατία”.
Η τυραννία είναι, πράγματι, μια μοναρχία που υπηρετεί το συμφέρον του μονάρχη, η ολιγαρχία υπηρετεί το συμφέρον των πλουσίων και η δημοκρατία το συμφέρον των απόρων, κανένα όμως από τα πολιτεύματα αυτά δεν υπηρετεί το συμφέρον του συνόλου των πολιτών.»
Τι σημαίνει στην πραγματικότητα δημοκρατία; Σημαίνει να μπορείς να ακούς το συνομιλητή σου, να κάνεις πραγματικό διάλογο, να συνθέτεις απόψεις. Προϋποθέτει τη διάθεση της πλειοψηφίας να ακούσει τη μειοψηφία και να ενστερνιστεί ό,τι θεωρεί πως μπορεί να αξιοποιήσει από τις προτάσεις της. Επιβάλλει την υποχρέωση της μειοψηφίας να ακολουθήσει την πλειοψηφία αφού, ύστερα από τον διάλογο, θα έχουν όλοι καταλήξει σε μια σύνθεση απόψεων που μπορεί να μην εκφράζουν ομόφωνα το σύνολο, μπορούν όμως να γίνουν αποδεκτές από όλους.
Περισσότερο όμως από όλα, η δημοκρατία βασίζεται σ’ ένα σύστημα όπου συνυπάρχουν οι υποχρεώσεις με τα δικαιώματα, ένα σύστημα κανόνων που εφαρμόζονται προς όφελος του συνόλου. Για να έχει απόλυτα δημοκρατικό χαρακτήρα η απόφαση μιας ομάδας (είτε αυτή είναι εκκλησία του δήμου στην αρχαία Αθήνα με άμεση ψηφοφορία είτε σώμα εκλογέων στην Ελλάδα με αντιπροσωπευτική εκλογή), θα πρέπει να τηρηθούν οι προϋποθέσεις που θέτει ο Περικλής στο Επιτάφιο λόγο του όπως μας τον παρέδωσε ο Θουκυδίδης.
Θα πρέπει, δηλαδή, να υπάρχει πλήρης, διεξοδική και ξεκάθαρη ενημέρωση των πολιτών-εκλογέων, συζήτηση επί των αιτίων και των συνεπειών της κάθε απόφασης και στη συνέχεια ψηφοφορία. Αν δεν υπάρξουν αυτές οι προϋποθέσεις, οδηγούμαστε σε εσφαλμένες αποφάσεις με τραγικές συνέπειες. Στη σημερινή συγκυρία πολύ φοβάμαι ότι έχουμε πολλή πληροφόρηση, μεγάλο όγκο ειδήσεων και πληροφοριών, αλλά όχι καθαρή και πλήρη ενημέρωση.
Στις 15 Σεπτεμβρίου γιορτάζουμε τη Δημοκρατία. Αντί του εορτασμού, όμως, θα έπρεπε καλύτερα να αναρωτιόμαστε: πληρούνται άραγε οι προϋποθέσεις της δημοκρατίας στις μέρες μας; Τι θα μπορούσαμε να κάνουμε εμείς γι’ αυτό;