Ο Γεργανός αν και µεγάλη µορφή -δυστυχώς- στην γενέτειρά του παραµένει σχεδόν άγνωστος. Πρωτάκουσα γι’ αυτόν από µια συνάδελφό µου και ιερέα της ευαγγελικής Εκκλησίας και έτσι ασχολήθηκα με την προσωπικότητά του.
Μετά διάβασα λίγα λόγια στο Δοκίµιον περί Άρτης και Πρεβέζης του Σεραφείµ Ξενόπουλου και φυσικό ήταν να µου κινήσει περισσότερο την περιέργεια. Τον Ζαχαρία Γεργανό του συναντάµε σε πολλές Γερµανικές πηγές αλλά και στην Ελλάδα άρχισαν πλέον να ασχολούνται µ’ αυτόν.
Στην ιστορία της Ευαγγελικής – Προτεσταντικής εκκλησίας της Ελλάδας θα διαβάσουµε τα παρακάτω: «Οι «εκκλησίες» (;) µας έχουν τις πνευµατικές ρίζες στην Ευαγγελική Μεταρρύθµιση του 16ου αιώνα των Λούθηρου, Καλβίνου και Ζβιγγλίου, ενώ συντάσσεται µε τις θέσεις των Ελλήνων Αναµορφωτών, του µάρτυρα Οικουµενικού Πατριάρχη Κυρίλλου του Λουκάρεως, του µητροπολίτου Ζαχαρία Γεργανού, του Θεόφιλου Κορυδαλλέως, αλλά και των µαρτυρικών αναµορφωτών της Κρήτης του 16ου αιώνος». Ας πάρουµε όµως τα πράγµατα µε τη σειρά.
Γέννηση και σπουδές
Πότε ακριβώς γεννήθηκε ο Ζαχαρίας Γεργανός δεν µας είναι γνωστό. Οι µελετητές και οι ιστορικοί υπολογίζουν πάντως το έτος 1590. Ο ίδιος θα γράψει, ότι οι γονείς του ήταν ευγενείς από την όµορρφη Άρτα.
Φαίνεται όµως ότι οι γονείς του, τον έστειλαν νωρίς αλλού για γράµµατα, αφού πρώτα διδάχτηκε κάποια βασικά πράγµατα, ίσως γι’ αυτό δεν πήρε πολλά μαθήματα ελληνικής, όπως ο ίδιος γράφει. Το πιο πιθανόν ήταν να τον έστειλαν σε κάποιο σχολείο της Κέρκυρας. Τελειώνοντας τις εγκύκλιες σπουδές του αποφάσισε να συνεχίσει σπουδές στην Ιταλία. Έτσι, λοιπόν, αποφάσισε να φύγει για σπουδές στη Ρώµη.
Στην Σαξωνία
Πως ακριβώς βρέθηκε στην Σαξωνία ο Γεργανός είναι άγνωστο. Ο ίδιος γράφει µόνο πως ήταν η θεία πρόνοια που τον οδήγησε εκεί.
Εδώ γνωρίστηκε µε τον Εκλέκτορα (Kurfürst) τον Johannes Georg I, o οποίος τον προώθησε παραπέρα. Στην Βιττεµβέργη (Wittenberg), όπου σπούδαζε, παρακολούθησε µαθήµατα θεολογίας και φιλοσοφίας, ενώ είχε την τύχη να γνωρίσει µεγάλους θεολόγους Καλβινιστών και Λουθηριανών.
Άνθρωπος ικανότατος και λογιότατος απέκτησε µεγάλες γνωριµίες και µάλιστα του έδωσαν τον τίτλο «Αγίας Θεολογίας διδάσκαλος». Με τον χρόνο ολοκλήρωσε τα τρία του έργα, ήτοι: Καινή ∆ιαθήκη, Κατήχηση και Εξήγηση της Αποκάλυψης, έτσι που τον έκαναν γνωστό σ’ όλους τους θεολογικούς κύκλους και µάλιστα λέγεται πως τον αποκαλούσαν «των Γραικών θεολογώτατον».
Αυτή την περίοδο, βέβαια, όπως όλη η κεντρική Ευρώπη έτσι και η Σαξωνία, υποφέρει από τον αργότερα ονοµαζόµενο «τριακονταετή πόλεµο». Έτσι, λοιπόν, το 1626 αποφασίζει να εγκαταλείψει την Σαξωνία και να επιστρέψει στην Οθωµανική Αυτοκρατορία και συγκεκριµένα στην Κωνσταντινούπολη.
Από Κωνσταντινούπολη σε Άρτα
Το 1626 πατριάρχης είναι ξανά ο Κύριλλος Λούκαρις, του οποίου οι καθολικοί έχουν κηρύξει τον πόλεµο.
Ο Γεργανός έρχεται να βοηθήσει τον Λούκαρι στο έργο του. Εδώ φαίνεται ότι µαζί µε τον λόγιο Νικόδηµο Μεταξά, επιµελήθηκαν το τυπογραφείο, το οποίο εξέδωσε αντικαθολικές µελέτες και έργα. Φαίνεται πως οι καθολικοί απεσταλµένοι στην Πύλη είχαν δύναµη και κατάφεραν να πείσουν τις Οθωµανικές αρχές να κλείσουν το τυπογραφείο.
Ο Γεργανός στην Πόλη έµεινε πιστός στον Λούκαρι, ενώ κατά τον ιστορικό Σάθα χρίστηκε Μητροπολίτης Ναυπάκτου και Άρτης. Το ίδιο µας λέει και ο Σεραφείµ Ξενόπουλος . Οι Γερµανικές πηγές όµως το αµφισβητούν και γράφουν πως µάλλον επίσκοπος χρίστηκε σε µια από τις πέντε επισκοπές της Μητρόπολης, ενώ κάποιες Γερµανικές πηγές τον αναφέρουν ως Μητροπολίτη Ιωαννίνων, γεγονός που δεν είναι αληθές.
Άλλες Γερµανικές πηγές πάλι συµφωνούν µε τον µητροπολιτικό κατάλογο της Ιεράς Μητρόπολης Ναυπάκτου και Άρτης και δεν τον συµπεριλαµβάνουν σαν µητροπολίτη. Ο Σεραφείµ Ξενόπουλος µας δίνει την παρακάτω περιγραφή: «Ζαχαρίας ο επιλεγόµενος Γωργάνος η Γεργανός εν έτει 1632, υιός περιφανών γονέων εξ Άρτης, επί της Βασιλείας Αµουράδ ∆΄ και Πατριάρχου Κυρίλλου Α΄, του Λουκάρεως. Ούτος περιηγηθείς την Γερµανίαν εποτίσθη µε τα νάµατα της Λουθηροκαλβινικής αιρέσεως. Εν γαρ Ουτεµβέργη διατρίβων εν έτει 1619 και σπουδάζων εν τω Πανεπιστηµιω αυτής την Θεολογίαν, δαπάνη του ηγεµόνος της Σαξωνίας, ως αυτός λέγει, συνέταξεν βιβλίον κληθείσαν «Χριστιανική Κατήχησις»,ήτις εξεδόθη εν Ουτεµβέργη, κατά το έτος 1622-ωσαύτως εξεδόθη αυτόθι και η Καινή ∆ιαθήκη. Αλλά επειδή η Κατήχησις, και τοι κατά του Παπικού ∆όγµατος ούσα, περιείχε όµως Λουθηρανικά ∆όγµατα, ανέτρεψεν δια µακρών ο Λατινόφρων Ιωάννης Ματθαίος ο Καρυόφυλλος. Τούτου έν έτος Αρχιερατεύσαντος και αποβληθέντος διάδοχος εγένετο ο Μητροπολίτης ∆ιδυµοτείχου».
Γεγονός είναι ότι ο Γεργανός επανήλθε στην Άρτα, άσχετο µε ποιο βαθµό. Όµως φαίνεται να συγκρούστηκε και εδώ θεολογικά µε ντόπιους, ενώ οι καθολικοί παραµόνευαν να βρουν ευκαιρία να τον εκδικηθούν.
Η Άρτα του Γεργανού
Η Άρτα την εποχή που φτάνει εδώ ο Γεργανός είναι µεν µια γωνία της τεράστιας Οθωµανικής Αυτοκρατορίας, αλλά ευδοκιµεί το εµπόριο.
Ο τριακονταετής πόλεµος βοηθά την Άρτα να πλουτίσει, αφού οι εξαγωγές από τις σκάλες της δεν έχουν τελειωµό. Τουλάχιστον 14 άτυπα προξενεία δρουν εµπορικά στην πόλη. Αν υπάρχει κάποια πνευµατική ζωή δεν µας είναι γνωστή, σίγουρα όµως αυτή θα υπήρχε σε κλειστούς κύκλους, στο πλαίσιο των πολλών µονών της περιοχής.
Το εµπόριο της Άρτας, όµως, είχε να κάνει πιο πολύ µε τις καθολικές χώρες. Άρα και οι ειδήσεις που έφταναν εδώ, φαντάζοµαι πως δεν θα ήταν οι καλύτερες για τους µεταρρυθµιστές. Ο λαός της Άρτας και περιοχής, στο µεγαλύτερο ποσοστό του, ήταν αµόρφωτος. Τι τύχη θα µπορούσε, λοιπόν, να έχει ένας τέτοιος λόγιος στην Άρτα;
Η αποβολή του και ο θάνατος του
Αν λάβω υπόψη το Δοκίµιον περί Άρτης… του Σεραφείµ Ξενόπουλου, κάνει αναφορά για το δηλητηριασµένο κήρυγµα του Γεργανού, το οποίο ήταν ποτισµένο από την Λουθηρανή κατήχηση.
Αυτό µας αφήνει να καταλάβουµε πως ο Γεργανός έκανε κάποια κηρύγµατα, όπως αυτός τα θεωρούσε σωστά, αλλά δεν ήταν εκείνα που προφανώς ήθελε να ακούσει ο Αρτινός λαός.
Θα υποθέσω ότι ο Γεργανός πρέπει να έµεινε στην Άρτα κάπου στα 5 με 6 χρόνια. Μέχρι δηλαδή την καθαίρεση και εκτέλεση του Λούκαρι. Άρα τότε οι αντίπαλοι µπορούσαν να βρουν την ευκαιρία να ξεκαθαρίσουν τους λογαριασµούς µαζί του.
Ο εκπρόσωπος της Πρεσβείας, ∆ηµήτρης Αθανασίου, που έχει εκδώσει ένα πόνηµα για τον Γεργανό µε τίτλο «Ο εξ Άρτης κληρικός Ζαχαρίας Γεργανός (Ή Γεργάνος) – Πρόσκληση για γνωριµία µε µια άγνωστη εκκλησιαστική προσωπικότητα του ΙΖ αιώνα», µας λέει τα εξής: «Όσον αφορά την αποβολή του ή την καθαίρεσή του, πιθανόν να έγινε από τις συκοφαντίες των άσπονδων εχθρών των καθολικών, που τον κατηγορούσαν ότι ποτίστηκε από τα νάµατα της Λουθηροκαλβινικής αίρεσης, µια και ο Γεργάνος ήταν από τους λίγους «Λατινοµάστιγας»! Οι Γερµανικές πηγές πάλι θέλουν να τον έχουν διαβάλλει οι καθολικοί στους Οθωµανούς κι αυτοί να τον εξόρισαν από την πόλη. Που ακριβώς απεβίωσε ο Γεργανός µάς είναι άγνωστο.
Πηγές: Καινή ∆ιαθήκη Zαχαρία Γεργανού, Σεραφείµ Ξενόπουλος του Βυζαντίου, Ιστορικό ∆οκίµιον περί Άρτης και Πρεβέζης, Ιστορία της Ευαγγελικής εκκλησίας της Ελλάδος, Griechische Theologie in der Zeit der Türkenherrschaft, Σάθας, Έλληνες λόγιοι στην περίοδο της Τουρκοκρατίας, Gerhard Podskalsky, Z. Gerganos, Φώτης Βράκας, Το Αρτινό εµπόριο και το εµπόριο της κάπας, Δ. Αθανασίου, «Ο εξ Άρτης κληρικός Ζαχαρίας Γεργανός (Ή Γεργάνος) – Πρόσκληση για γνωριµία µε µια άγνωστη εκκλησιαστική προσωπικότητα του ΙΖ αιώνα», Γεώργιος Χατζηαντωνίου, Ζαχαρίας Γεργανός, Φώτης Βράκας, Πέντε λησμονημένοι Αρτινοί.
